1 maja 2023 r. wejdzie w życie rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 16 lutego 2023 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych (Dz. U. z 2023 r., poz. 395), dalej – „rozporządzenie zmieniające”.
Zmiany w rozporządzeniu w sprawie specjalistycznych usług opiekuńczych:
Analizując znowelizowane przepisy, w pierwszej kolejności wskazuję na zmiany w zakresie wymagań formalnych stawianych specjalistom świadczącym specjalistyczne usługi dla osób z zaburzeniami psychicznymi – dalej, zwanymi także „SUO”.
Jak wyjaśniono w uzasadnieniu załączonym do rozporządzenia zmieniającego, „(…) wprowadzono zmiany powodujące zrównanie kwalifikacji w zakresie doświadczenia zawodowego w pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi osób świadczących specjalistyczne usługi opiekuńcze w ośrodkach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi (środowiskowych domach samopomocy) z kwalifikacjami osób świadczących tego typu usługi w domu osoby korzystającej z usług (…)”.
Cel, o którym mowa powyżej osiągnięto przez zamianę „co najmniej półrocznego stażu pracy w wymienionych jednostkach na co najmniej trzymiesięczne doświadczenie zawodowe w pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi.”.
Modyfikację uzasadniono często sygnalizowanymi problemami w dostępie do specjalistów mogących świadczyć specjalistyczne usługi dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Zdaniem autorów nowelizacji – dotychczasowe wymogi dotyczące odbycia co najmniej półrocznego stażu we wskazanych w rozporządzeniu jednostkach nie gwarantowało, że osoba pracowała bezpośrednio z osobami z zaburzeniami psychicznymi. Tymczasem, w rozporządzeniu zmieniającym zastrzeżono wprost, że trzymiesięczne doświadczenie zawodowe w pracy musi dotyczyć bezpośredniego zaangażowania w pomoc osobom borykającym się z tego rodzaju problemami zdrowotnymi.
Zawodowy charakter pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi:
Komentując tą część zmienianych przepisów, nie sposób pominąć zwrotu „zawodowe”, którym posłużono się przy formułowaniu nowych wymagań kwalifikacyjnych dla osób realizujących specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Jak można wnioskować po dyspozycji § 3 ust. 2 rozporządzenia w brzmieniu nadanym nowelizacją – ustawodawcy zależy aby wspomniane wcześniej doświadczenie miało charakter profesjonalny i stały – być może zarobkowy, a nie dorywczy i jedynie przypadkowy.
W samej nowelizacji nie doprecyzowano jednak w jakim wymiarze czasu pracy owo „trzymiesięczne doświadczenie zawodowe” miałoby być realizowane. Ustawodawca nie doprecyzował także w jakiej konkretnie formie doświadczenie zawodowe powinno być nabyte (umowa o pracę, umowa zlecenie, umowa o świadczenie usług do której stosować należy w sposób odpowiedni przepisy o zleceniu, wolontariat, praktyki, czy też zwykła niesformalizowana pomoc).
Tymczasem, właśnie wątpliwości na które wskazano powyżej, spędzają sen z powiek osobom odpowiedzialnym za zatrudnienie wykwalifikowanych specjalistów do pomocy osobom z zaburzeniami psychicznymi.
Na ogłoszenia dotyczące naboru na stanowisko specjalistów realizujących SUO, bardzo często odpowiadają studenci (tak powołując się na praktyki realizowane w trakcie studiów w jednej – wskazanej w rozporządzeniu instytucji ), osoby świadczące pomoc wolontaryjną (tu bez wskazania na zawodowy charakter – często z zaświadczeniem sygnowanym podpisem samego podopiecznego), czy chociażby osoby z wykształceniem medycznym, które swoją styczność z osobami borykającymi się z zaburzeniami psychicznymi w trakcie realizacji obowiązków służbowych, potrafią opisać jedynie jako działalność drugoplanową.
Doskonałym przykładem są studenci, którzy mieli kontakt z osobami z zaburzeniami psychicznymi tylko na praktykach, a wg. suplementu załączonego do dyplomu, te odbywały się np. przez trzy miesiące, w wymiarze zaledwie po 10 godzin tygodniowo. Czy kandydat, na którego wskazano w zdaniu poprzednim dysponuje co najmniej trzymiesięcznym doświadczeniem „zawodowym” w pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi (tak przy założeniu, że praktyki realizowano w jednej z instytucji wymienionych w § 3 ust. 2 rozporządzenia w sprawie SUO) ?
Zatrudnienie wykwalifikowanych specjalistów vs prawidłowo wykorzystana dotacja celowa z budżetu Skarbu Państwa:
Problem jest istotny z punktu widzenia „zgodności z prawem” wykorzystania dotacji celowej na zatrudnienie specjalistów realizujących SUO. W trakcie kontroli kompleksowej prowadzonej w jednym z Ośrodków, zakwestionowano kwalifikacje zawodowe studenta, który legitymował się tylko i wyłącznie praktykami w jednej z instytucji wymienionej w § 3 ust. 2 rozporządzenia w sprawie SUO. Ostatecznie – kontrola zakończyła się zaleceniem zwrotu „nieprawidłowo” – zdaniem Wojewody wydatkowanej dotacji, w łącznej kwocie nieco przekraczającej 10. 000, 00 zł.
Tymczasem, w mniejszych miejscowościach trudno o specjalistów z wieloletnim doświadczeniem, którzy za stawki nie przystające do realiów rynkowych, będą świadczyć na rzecz naszych podopiecznych specjalistyczne usługi opiekuńcze. Na zapytania w powyższym zakresie, najczęściej odpowiadają osoby, które zamierzają „dorobić sobie” na studiach, bądź wolontariusze, którzy nigdy „zawodowo” nie świadczyli pomocy na rzecz osób z zaburzeniami psychicznymi.
Wydaje się więc, że w tej materii rozporządzenie nadal wymaga doprecyzowania, bądź przynajmniej – ogólnych wytycznych Ministerstwa, które zostaną skierowane do ośrodków pomocy społecznej na terenie całego Kraju.
Jako przykład wskazać należy na wskazówki zawarte w Programie Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej „Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej” – edycja 2023. W dokumencie tym, dla specjalistów mających świadczyć usługi asystenckie zastrzeżono wymóg posiadania „co najmniej 6 miesięcznego, udokumentowanego doświadczenia w udzielaniu bezpośredniej pomocy osobom niepełnosprawnym np. doświadczenie zawodowe, udzielanie wsparcia osobom niepełnosprawnym w formie wolontariatu (…)” (vide: pkt IV ust. 3 pkt 2 Programu). Dalej – wyjaśniono, że posiadanie doświadczenia może zostać udokumentowane pisemnym oświadczeniem podmiotu, który zlecał udzielanie bezpośredniej pomocy osobom niepełnosprawnym. Z kolei przez podmiot, który zlecał udzielanie bezpośredniej pomocy osobie niepełnosprawnej, należy rozumieć również osobę fizyczną, która zleciła udzielenie bezpośredniej pomocy osobie niepełnosprawnej lub opiekuna prawnego. Zdaniem Ministerstwa – przez zlecenie należy rozumieć, nie tylko umowy cywilnoprawne ale również umowy o pracę (przypis 2 do pkt IV ust. 3 pkt 2 Programu „Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej” – edycja 2023).
Jak można wnioskować z powyżej przedstawionej argumentacji, pojęcie co najmniej trzymiesięcznego „doświadczenia zawodowego” może być różnie interpretowane.
Ostatecznie więc, przed podjęciem decyzji w sprawie zatrudnienia np. wolontariusza bądź osoby, która odbyła jedynie praktyki w instytucji wymienionej w rozporządzeniu, warto kwestię tą dokładnie omówić z wojewodą, który udziela na ten cel dotacji. W omawianym powyżej przypadku, to od indywidualnej oceny Zespołu Kontrolującego może zależeć czy – a jeżeli tak, to w jakim konkretnie wymiarze, specjalista spełnił kryteria opisane w rozporządzeniu.
Rezygnacja z „zakładu rehabilitacji” i dodanie „warsztatu terapie zajęciowej – WTZ”:
Nowelizując rozporządzenie w sprawie SUO zrezygnowano z możliwości nabycia doświadczenia zawodowego w zakładzie rehabilitacji, jednocześnie uzupełniając wykaz placówek o tzw. WTZ-ety (Warsztaty Terapii Zajęciowej). W uzasadnieniu projektu rozporządzenia nowelizującego wyjaśniono, że „Poszerzenie katalogu o WTZ przyczyni się do zwiększenia dostępu do jednostek, w których można zdobyć wymagane doświadczenie zawodowe, co ułatwi pozyskiwanie specjalistów do świadczenia usług. Wzięto pod uwagę, że oddziaływania terapeutyczne w WTZ są skierowane do tej samej grupy osób i co do zasady mają podobny charakter jak specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób zaburzeniami psychicznymi.”.
Nowa tabela odpłatności za specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi:
W tabeli odpłatności za SUO utrzymano rozwiązanie, zgodnie z którym procent odpłatności ustalany jest w oparciu o kryterium dochodowe dla osoby samotnie gospodarującej (także w przeliczeniu na osobę w rodzinie).
Zmniejszono także ilość przedziałów procentowych wpływających na wysokość odpłatności.
Jak argumentowano w uzasadnieniu przepisów nowelizujących, zmiany w zasadach ustalania odpłatności za świadczenie SUO mają na celu obniżenie ponoszonych przez odbiorców tych usług odpłatności i stanowiły główny cel nowelizacji. „Obowiązujące przedziały dochodu uzyskiwanego przez osoby samotnie gospodarujące lub przypadające na osobę w rodzinie, oraz określone dla nich wskaźniki odpłatności powodują, że opłaty wnoszone za specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi są bardzo wysokie. Osoby korzystające ze specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi to głownie osoby nieaktywne zawodowo, utrzymujące się ze świadczeń rentowych, bądź pozostające na utrzymaniu rodziny. „ (vide: uzasadnienie projektu rozporządzenia).
Zmiany w rozporządzeniu w sprawie SUO o charakterze „porządkującym i sankcjonującym” dotychczas stosowane praktyki:
W uzasadnieniu projektu rozporządzenia nowelizującego, wskazano także na zmiany o charakterze „porządkującym i sankcjonującym” dotychczas stosowane praktyki.
Tym samym:
- „ (…) dokonano zmiany polegającej na dodaniu możliwości wnoszenia opłaty
za specjalistyczne usługi opiekuńcze przez beneficjenta usług lub jego opiekuna do kasy ośrodka pomocy społecznej / centrum usług społecznych lub przelewem na konto wskazane
w decyzji, dookreślono także, że chodzi o decyzję administracyjną.”; - „(…) poszerzono katalog przesłanek do zwolnienia z ponoszenia odpłatności
za specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi na czas określony, co pozwoli ośrodkom pomocy społecznej na częściowe lub całkowite zwalnianie z ponoszenia z przedmiotowej odpłatności i nie będzie powodowało sytuacji rezygnacji ze świadczenia usług przez osoby wymagające tego typu wsparcia lub znacznego obniżenia ich poziomu życia.”. Katalog uzupełniono o konieczność ponoszenia zwiększonych wydatków na leki, leczenie, rehabilitację własną lub członka rodziny;
– (vide: uzasadnienie projektu rozporządzenia zmieniającego).
Przepisy przejściowe i wprowadzające nowe zasady organizowania i realizacji specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi:
- Do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie rozporządzenia zmieniającego, należy stosować przepisy rozporządzenia w brzmieniu znowelizowanym (§ 3 rozporządzenia zmieniającego);
- Rozporządzenie wchodzi w życie pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia (w rozpatrywanym przypadku 1 maja 2023 r. – rozporządzenie ogłoszono 2 marca 2023 r.) – § 4 rozporządzenia zmieniającego;
- Decyzje ustalające wysokość odpłatności za specjalistyczne usługi wydane przed dniem wejścia w życie rozporządzenia zmieniającego, zachowują moc do dnia w nich określonego, jednak nie dłużej niż przez okres dwóch miesięcy od dnia wejścia w życie nowelizacji (j.w.);
- Nowa wysokość odpłatności za SUO na podstawie rozporządzenia zmieniającego musi zostać ustalona w terminie do dwóch miesięcy od dnia wejścia w życie nowelizacji (1 lipca 2023 r.) – j.w;
Jak argumentowano w uzasadnieniu projektu rozporządzenia nowelizującego – „Zgodnie z § 2 projektu rozporządzenie wejdzie w życie pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia. Ponieważ w rozporządzeniu jest odpłatność za specjalistyczne usługi opiekuńcze ustalana decyzją administracyjną, to aby nie dzielić miesięcy i zachować minimalny termin vacatio legis proponuje się taki zapis.”.
Zachęcam Państwa do dyskusji dotyczącej zaproponowanych przez ustawodawcę zmian.
Stan prawny na dzień: 16 kwietnia 2023 r.
r. pr. Grzegorz Rajski
Pomocne linki:
- Rozporządzenie w sprawie SUO:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20051891598
- Rozporządzenie zmieniające:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230000395
- Uzasadnienie projektu rozporządzenia zmieniającego:
https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12365651/katalog/12922595#12922595
