Dotychczasowa współpraca z pracownikami socjalnymi, różnych ośrodków pomocy społecznej pozwala twierdzić, że spore problemy i wątpliwości pojawiają się w sytuacji, w której wywiad środowiskowy należy przeprowadzić w związku z koniecznością ustalenia sytuacji rodzinnej, zdrowotnej, finansowej i majątkowej osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Bardzo często zdarza się, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zamieszkuje w innej miejscowości niż opiekun prawny. Niejednokrotnie opieka i piecza nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie powierzona zostaje osobom trzecim, co gorsza bez należytego nadzoru opiekuna prawnego osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Od razu nasuwa się pytanie, który ośrodek pozostaje właściwy dla przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, jakie informacje i oświadczenia odebrać od opiekuna prawnego, a które z nich mają pochodzić bezpośrednio ze środowiska. Aby prawidłowo wyłożyć to pozornie skomplikowane zagadnienie, w pierwszej kolejności należy sięgnąć do kodeksu cywilnego.
Zgodnie z art. 27 kodeksu cywilnego, miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna. Przepis ten wyraźnie wskazuje, że w tej kwestii ustawodawca zdecydował się na stworzenie „fikcji prawnej”, zgodnie z którą to niezależnie od tego, w jakiej miejscowości zamieszkuje osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, ośrodkiem pomocy społecznej, właściwym dla załatwienia sprawy, będzie zawsze ośrodek właściwy wg miejsca zamieszkania opiekuna prawnego. W tym miejscu wyjaśnić należy, że art. 101 ustawy o pomocy społecznej nie zawiera żadnych regulacji pozwalających przesądzić ostatecznie, który ośrodek pomocy społecznej będzie właściwy dla załatwienia sprawy, dotyczącej osoby pozostającej pod opieką. W przepisie tym mowa tylko i wyłącznie o „osobach ubiegających się o świadczenie”, ewentualnie „osobach bezdomnych” bądź o „cudzoziemcach” . Bogate i ugruntowane orzecznictwo w powyższym zakresie pozwala na szczęście kategorycznie stwierdzić, że gminą właściwą dla przyznania wsparcia oraz poniesienia jego kosztów, będzie zawsze gmina miejsca zamieszkania opiekuna prawnego. Jako przykład wskazać przytoczyć by można wiele orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego, w tym na na przykład rozstrzygnięcie, w którym stwierdzono:
„(…) że stosownie do art. 101 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r., nr 175, poz. 1362 ze zm.) właściwość miejscową gminy do rozpoznania złożonego wniosku o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej ustala się według miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie.
Skoro jednak ustawa nie definiuje pojęcia „miejsce zamieszkania”, to na użytek niniejszej sprawy należy odwołać się do uregulowań zawartych w Kodeksie cywilnym. W myśl art. 25 K.c. za miejsce zamieszkania osoby fizycznej uznaje się miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Natomiast przepis art. 27 K.c. stanowi, że miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna. Oznacza to, że bez znaczenia jest rzeczywiste miejsce zamieszkania osoby pozostającej pod opieką, a więc takie, o którym mowa w art. 25 K.c., gdyż decydujący jest stan prawny a nie faktyczny, dotyczący osoby pozostającej pod opieką (por. postanowienie NSA z 12 marca 2009 r., sygn. I OW 120/08). W związku z tym uznać należy, że dla ustalenia właściwości organu gminy w rozpatrywanej sprawie znaczenie ma miejsce zamieszkania A. B. – opiekuna prawnego P. R.” (vide: postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 marca 2011 r. sygn. akt: I OW 187/10).
Zasada ta znajdzie zastosowanie do każdego rodzaju pomocy, w tym także do ustalenia gminy właściwej dla ponoszenia kosztów związanych z zapewnieniem miejsca w domu pomocy społecznej. Oczywiście, ustalenia poczynione powyżej, nie znajdą zastosowania w sytuacji nagłej i nieprzewidywalnej, zgodnie z którą to ośrodkiem właściwym dla kompleksowego załatwienia sprawy jest zawsze gmina miejsca zamieszkania osoby potrzebującej pilnej pomocy. Gmina przyznająca świadczenie „w trybie pilnym”, zyskuje legitymację do wystąpienia o zwrot kosztów udzielonej pomocy (refundacja – art. 101 ust. 3 i 7 ustawy o pomocy społecznej).
Aby jak najmniej teoretyzować, jako przykład podam osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie, która zjawia się w ośrodku pomocy społecznej i zgłasza konkretne potrzeby, a której to opiekun prawny zamieszkuje w oddalonej o 200 kilometrów miejscowości. Czy pracownik socjalny może odmówić przyjęcia zgłoszenia, czekając na oficjalne żądanie opiekuna prawnego? Nie. Pracownik socjalny zobligowany jest sporządzić protokół z przyjęcia ustnego zgłoszenia, tak jak w każdym innym przypadku osobistej wizyty klienta w ośrodku, który nie sformułował zakresu swoich żądań na piśmie. Każdy z nas musi pamiętać, że o ile osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych, tym samym nie może skutecznie składać oświadczeń woli, o tyle przepisy powszechnie obowiązującego prawa nie pozbawiają jej możliwości uzewnętrzniania swoich potrzeb, przedstawiania swojej sytuacji zdrowotnej bądź finansowej poprzez czynności faktyczne, jakimi niewątpliwie mogą być oględziny miejsca jej zamieszkania przez pracownika socjalnego.
W tym miejscu zwrócić uwagę należy na postanowienia art. 102 ustawy o pomocy społecznej, zgodnie z którymi to pomoc społeczna może zostać przyznana także z urzędu. O konieczności przyznania pomocy społecznej może świadczyć każde zdarzenie, gest czy też informacja ze środowiska (nawet niepotwierdzona).
Tym samym w pomocy społecznej mamy szczególną kategorię zdarzeń, która nie jest obca także innego rodzaju dziedzinom prawa administracyjnego, a w której to także zgłoszenie potrzeby wyrażone przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie może skutecznie zainicjować postępowanie administracyjne. Zgłoszenie to powinno zostać odnotowane w protokole, tym samym postępowanie powinno zostać wszczęte z urzędu, gdyż osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może skutecznie składać oświadczeń woli przesądzających o zasadności zainicjowania postępowania administracyjnego. Wyjaśnić należy, że nawet w gdyby zgłoszona potrzeba okazała się fantazją osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie bądź nie znalazła by potwierdzenia w rzeczywistości, postępowanie powinno zostać wszczęte a następnie umorzone. Żadnego zgłoszenia nie można bowiem zbagatelizować bądź odmówić mu racjonalnego uzasadnienia, bez uprzedniej weryfikacji stanu faktycznego.
Idąc dalej, po zgłoszeniu potrzeb i konieczności wszczęcia postępowania pracownik socjalny zobligowany jest przeprowadzić wywiad w miejscu zamieszkania osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Skoro miejscem zamieszkania jest miejsce zamieszkania opiekuna prawnego, dowodem obligatoryjnym w sprawie będzie więc wywiad w miejscu zamieszkania opiekuna prawnego. Nie możemy jednak zapomnieć, że jak sama nazwa wskazuje mamy przeprowadzić wywiad środowiskowy, co wymusza poniekąd także zbadanie środowiska, w którym przebywa osoba pozostająca pod opieką. Z tąd wnioskować można, że obowiązek rzetelnego ustalenia stanu faktycznego obliguje nas poczynienie ustaleń także w miejscu faktycznego zamieszkania osoby pozostającej pod opieką. Pamiętajmy, że wymaga tego rozporządzenie w sprawie wywiadu środowiskowego, które nie różnicuje sposobu jego przeprowadzenia od pełnej, ograniczonej bądź całkowicie ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Ta kwestia bardzo często jest pomijana i lekceważona, a to poprzez natychmiastowy wniosek o przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w miejscu zamieszkania opiekuna prawnego. Nic bardziej mylnego. Praktyka pokazuje, że te dwie kwestie można bardzo łatwo połączyć co w ostateczności doprowadzi do rzetelnego i zgodnego z prawdą obiektywną ustalenia sytuacji, w której się znalazła osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
Przeprowadzając wywiad w miejscu zamieszkania osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, zamiarem pracownika socjalnego nie jest odbieranie oświadczeń woli bądź wiedzy od osoby ubezwłasnowolnionej, których to informacji klient z uwagi na chorobę psychiczną bądź upośledzenie umysłowe nie jest w stanie prawidłowo przedstawić. Zadanie pracownika socjalnego sprowadza się do zebrania „surowych” faktów, na temat miejsca zamieszkania, warunków panujących w miejscu zamieszkania w tym socjalnych, bytowych i architektonicznych. Te kwestie nie wymagają jakichkolwiek oświadczeń ze strony zainteresowanego i są bardzo istotne z uwagi na fakt, że opiekun prawny, który nie zamieszkuje z podopiecznym nie będzie w stanie informacji tych w sposób prawidłowy przedstawić. Ta część wywiadu środowiskowego stanowi więc podwalinę pod ewentualne dalsze postępowanie dowodowe, które uzupełnione powinno zostać już w miejscu zamieszkania opiekuna prawnego. Dopiero wtedy pracownik socjalny powinien wystąpić do ośrodka pomocy społecznej właściwego wg miejsca zamieszkania opiekuna prawnego o uzupełnienie wywiadu o zagadnienia, których nie można było uzyskać (zaobserwować) przeprowadzając wywiad środowiskowy w miejscu zamieszkania ubezwłasnowolnionego. W ostateczności, zestawienie dwóch wywiadów środowiskowych (każdy uzupełniony o informacje i dokumenty pochodzące od opiekuna prawnego oraz osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie) pozwoli na prawidłowe i rzetelne ustalenie sytuacji zdrowotnej, finansowej, majątkowej i rodzinnej strony. W praktyce sprowadza się to do konieczności wizyty w miejscu zamieszkania zgłaszającego potrzebę, przesłania tak poczynionych ustaleń do ośrodka pomocy społecznej właściwego dla miejsca zamieszkania opiekuna prawnego i wniosku o uzupełnienie wywiadu w części, w której reprezentować stronę może opiekun prawny . Następnie należy zestawić tak poczynione ustalenia i wyciągnąć z nich logiczne wnioseki,, które pozwolą zdecydować czy pomoc społeczna powinna zostać przyznana czy też postępowanie, z uwagi na brak przesłanek ustawowych należy umorzyć.
Wreszcie wyjaśnić należy, że zgodnie z art. 7 kpa, to na organie administracji publicznej ciąży obowiązek rzetelnego i zgodnego z prawdą obiektywną ustalenia stanu faktycznego, wyciągnięcia z dowodów logicznych i racjonalnych wniosków co w ostateczności zakończyć się musi decyzją administracyjną, której fundamentami może być jedynie zgodnie z prawdą obiektywną ustalony stan faktyczny. Wszelkiego rodzaju uchybienia w powyższym zakresie skutkować będą uchyleniem decyzji i przekazaniem sprawy do ponownego rozpatrzenia. Nie trzeba wyjaśniać, że wywiad środowiskowy to nie jedyny dowód w sprawie. Co prawda jest to dowód obligatoryjny, co nie oznacza że dowód ten posiada wyłączność.
Sytuację osoby zainteresowanej należy ustalić w oparciu o wszystko to co nie jest sprzeczne z prawem a co pozwala dostarczyć niezbędnej wiedzy i informacji, do prawidłowego i zgodnego z prawdą obiektywną ustalenia stanu faktycznego.
Stan prawny : 2 kwietnia 2014 r.
