W ostatnim czasie, zupełnie przez przypadek, trafił do mnie na biurko wniosek Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowej o udostępnienie danych osobowych, w tym danych szczególnie chronionych, o których mowa w art. 27 ustawy o ochronie danych osobowych.
Co do zasady, Ośrodek udostępniał tego rodzaju informacje, będąc w błędnym (jak się potem okazało) przekonaniu, że Komisja ta posiada do przetwarzania tego rodzaju danych osobowych, ustawowe upoważnienie.
Jak zawsze, przystępujac do merytorycznego rozpatrzenia sprawy, w pierwszej kolejności sięgnąłem do podstawy prawnej, na którą powołano się we wniosku. Już na tym etapie badania podania, spotkało mnie ogromne zaskoczenie.
Aby zacząć od początku (dla osób mających mniejsze doświadczenie z przetwarzaniem danych osobowych w Ośrodku), dane osobowe możemy podzielić na „zwykłe dane osobowe” oraz dane osobowe „szczególnie chronione / wrażliwe”.
Warunki przetwarzania pierwszej kategorii danych osobowych, wyartykułowane zostały w art. 23 ustawy o ochronie danych osobowych, w którym to przepisie ustawodawca przesądził, że przetwarzanie tego rodzaju danych osobach „jest dopuszczalne tylko wtedy gdy”:
- osoba, której dane dotyczą, wyrazi na to zgodę, chyba że chodzi o usunięcie dotyczących jej danych;
- jest to niezbędne dla zrealizowania uprawnienia lub spełnienia obowiązku wynikającego z przepisu prawa;
- jest to konieczne do realizacji umowy, gdy osoba, której dane dotyczą, jest jej stroną lub gdy jest to niezbędne do podjęcia działań przed zawarciem umowy na żądanie osoby, której dane dotyczą;
- jest niezbędne do wykonania określonych prawem zadań realizowanych dla dobra publicznego;
- jest to niezbędne dla wypełnienia prawnie usprawiedliwionych celów realizowanych przez administratorów danych albo odbiorców danych, a przetwarzanie nie narusza praw i wolności osoby, której dane dotyczą.
Dalej ustawodawca precyzuje, że przetwarzanie danych osobowych jest możliwe (bez zgody osoby, której dane dotyczą) także wtedy, gdy przetwarzanie danych jest niezbędne dla ochrony żywotnych interesów, osoby której dane dotyczą, a uzyskanie jej zgody jest niemożliwe.
W tym przypadku chodzi o sytuacje nagłe, takie jak np. ratowanie życia przez obsługę pogotowia. Przetwarzanie danych osobowych w trybie nagłym, jest możliwe do momentu gdy uzyskanie zgody osoby zainteresowanej będzie możliwe (odpowiednio kategorycznego sprzeciwu zainteresowanego).
Z kolei za prawnie usprawiedliwiony cel ustawodawca przyjmuje marketing bezpośredni własnych produktów lub usług administratora danych bądź dochodzenie roszczeń z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.
Jeżeli chodzi o dane szczególnie chronione, zasady ich przetwarzania oraz zakres tych danych uregulowany został w art. 27 ustawy o ochrony danych osobowych.
Art. 27 ustawy o ochronie danych osobowych:
1. Zabrania się przetwarzania danych ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, jak również danych o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym oraz danych dotyczących skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym.
Dalej (ust. 2 art. 27 ustawy o ochronie danych osobowych), ustawodawca w katalogu zamkniętym wskazuje na przesłanki legalizujące przetwarzanie danych szczególnie chronionych, o których mowa powyżej. Można więc przetwarzać dane osobowe szczególnie chronione, jeżeli:
- osoba, której dane dotyczą, wyrazi na to zgodę na piśmie, chyba że chodzi o usunięcie dotyczących jej danych;
- przepis szczególny innej ustawy zezwala na przetwarzanie takich danych bez zgody osoby, której dane dotyczą, i stwarza pełne gwarancje ich ochrony;
- przetwarzanie takich danych jest niezbędne do ochrony żywotnych interesów osoby, której dane dotyczą, lub innej osoby, gdy osoba, której dane dotyczą, nie jest fizycznie lub prawnie zdolna do wyrażenia zgody, do czasu ustanowienia opiekuna prawnego lub kuratora;
- jest to niezbędne do wykonania statutowych zadań kościołów i innych związków wyznaniowych, stowarzyszeń, fundacji lub innych niezarobkowych organizacji lub instytucji o celach politycznych, naukowych, religijnych, filozoficznych lub związkowych, pod warunkiem, że przetwarzanie danych dotyczy wyłącznie członków tych organizacji lub instytucji albo osób utrzymujących z nimi stałe kontakty w związku z ich działalnością i zapewnione są pełne gwarancje ochrony przetwarzanych danych;
- przetwarzanie dotyczy danych, które są niezbędne do dochodzenia praw przed sądem;
- przetwarzanie jest niezbędne do wykonania zadań administratora danych odnoszących się do zatrudnienia pracowników i innych osób, a zakres przetwarzanych danych jest określony w ustawie;
- przetwarzanie jest prowadzone w celu ochrony stanu zdrowia, świadczenia usług medycznych lub leczenia pacjentów przez osoby trudniące się zawodowo leczeniem lub świadczeniem innych usług medycznych, zarządzania udzielaniem usług medycznych i są stworzone pełne gwarancje ochrony danych osobowych;
- przetwarzanie dotyczy danych, które zostały podane do wiadomości publicznej przez osobę, której dane dotyczą;
- jest to niezbędne do prowadzenia badań naukowych, w tym do przygotowania rozprawy wymaganej do uzyskania dyplomu ukończenia szkoły wyższej lub stopnia naukowego; publikowanie wyników badań naukowych nie może następować w sposób umożliwiający identyfikację osób, których dane zostały przetworzone;
- przetwarzanie danych jest prowadzone przez stronę w celu realizacji praw i obowiązków wynikających z orzeczenia wydanego w postępowaniu sądowym lub administracyjnym.
Działalność Gminnych Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych ukonstytuowana została w ustawie z dnia 26 października 1982 r., o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jednolity: Dz. U. z 2012 r., poz. 1356 z późn. zm.).
Dokładna analiza przepisów powyżej przywołanej ustawy pozwala twierdzić, że Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (zakładam że przez niedopatrzenie ustawodawcy) nie posiadają uprawnienia do przetwarzania danych osobowych szczególnie chronionych, o których mowa w art. 27 ustawy.
Skoro więc w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi nie ma wyraźnego przepisu, który legalizował by przetwarzanie przez komisje tego rodzaju danych, ich udostępnienie w/w podmiotom przez Ośrodki jest nielegalne.
W ustawie tej znajdziemy jedynie upoważnienie do przetwarzania danych osobowych, szczególnie chronionych przez izby wytrzeźwień i placówki, które pełnią funkcję izb wytrzeźwień (art. 39 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi).
Analiza powyższych przepisów pozwala jedynie potwierdzić, że komisja posiada uprawnienie do przetwarzania „zwykłych danych osobowych”, a to z uwagi na realizację obowiązków przewidzianych w samej ustawie.
Jak powyżej wyjaśniłem, przetwarzanie „zwykłych danych osobowych” legalizuje przesłanka realizacji zadań ustawowych przez podmiot je przetwarzający (art. 23 ust. 1 pkt 2 ustawy o ochronie danych osobowych).
Takie zadania, niewątpliwie realizuje Komisja. Z mocy więc ustawy, z uwagi na realizację zadań ustawowych, komisja posiada legitymację do przetwarzania podstawowych danych osobowych. Jak już powyżej wspomniałem, aby przetwarzać dane szczególnie chronione (nałogi, skazania), wymagane jest wyraźne upoważnienie ustawowe, którego w ustawie o wychowaniu przeciwdziałaniu alkoholizmowi i wychowaniu w trzeźwości nie znajdziemy.
Szukając upoważnienia do przetwarzania danych osobowych w innych aktach prawnych, legitymację tą odnalazłem tylko w jednym miejscu. Mowa o ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, której nazwa jest znana wszystkim pracownikom zatrudnionym w Ośrodku.
Właśnie w tej ustawie, członkowie Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, zostali upoważnieni do przetwarzania danych osobowych szczególnie chronionych.
Podstawowym założeniem jednak udostępniania danych osobowych szczególnie chronionych członkom komisji, jest ich uczestnictwo w działalności zespołu interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie (por. art. 9 c ust. 1 i 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie).
Jeżeli więc wnioskodawca (członek komisji), bądź sama Komisja nie uczestniczy w pracach Zespołu Interdyscyplinarnego, bądź uczestniczy ale wniosek dotyczy osoby nie objętej wsparciem / działaniem Zespołu, na wniosek Komisji Ośrodek może udostępnić jedynie „zwykłe dane osobowe”, które pozwolą tylko zidentyfikować osobę / rodzinę, w stosunku do których podejmowane są przez komisje działania.
Nie kryjąc swego zaskoczenia, zacząłem szukać publikacji w powyższym temacie, jednakże te, które odnalazłem w sieci potwierdziły tylko moją teorię.
W pierwszej kolejności wskazać należy na samego Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych.
Sprawozdanie z działalności Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych za 2001 r., gdzie wyjaśniono, że :
„Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych pytały również, czy prawnie dopuszczalne jest przeprowadzanie przez nie wywiadu środowiskowego . Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych poinformował, ze opisane praktyki nie mają żadnych podstaw prawnych. Ustawa o ochronie danych osobowych, zakazuje przetwarzania określonych kategorii danych osobowych, wśród których wymienia informacje o nałogach, stanie zdrowia oraz dane dotyczące skazań.
Przetwarzanie tych danych jest dopuszczalne jedynie w przypadkach wymienionych w ust. 2. Zgodnie z pkt 2 tego przepisu ich przetwarzanie jest możliwe wtedy, gdy przepis szczególny innej ustawy zezwala na dokonywanie operacji na danych osobowych bez zgody osoby, której dane dotyczą i stwarza pełne gwarancje ich ochrony. Przetwarzanie innych danych osobowych, niż wymienione w przywołanych przepisach jest możliwe, jeśli spełniony jest jeden z warunków określonych w art. 23 ust. 1 ustawy. Warunkiem wskazanym w tym przepisie jest m.in. istnienie szczególnego przepisu prawa, upoważniającego do przetwarzania danych.
W przedstawionym w pytaniu stanie faktycznym zastosowanie mają przepisy ustawy o wychowaniu w trzeźwości przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Przepisy wskazanej ustawy nie dają podstaw do przeprowadzenia wywiadu środowiskowego przez członków komisji ani też nawet do udostępniania wywiadu przeprowadzanego przez pracowników socjalnych zatrudnianych przez ośrodki pomocy społecznej. Na podstawie art. 43 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej decyzja o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia wymaga przeprowadzenia uprzednio wywiadu środowiskowego (rodzinnego).
Wywiad środowiskowy przeprowadza pracownik socjalny. Ponieważ jednak skierowanie na leczenie w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego nie jest świadczeniem z pomocy społecznej związanym z wydaniem decyzji, dlatego też przytoczony przepis ustawy o pomocy społecznej w stosunku do komisji rozwiązywania problemów alkoholowych nie stosuje się. Również rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 24 lipca 1997 r. w sprawie sposobu przeprowadzania wywiadu środowiskowego (rodzinnego), wzoru kwestionariusza wywiadu oraz świadczenia o stanie majątkowym, rodzaju dokumentów wymaganych do przyznania renty socjalnej, a także wzoru legitymacji pracownika socjalnego (Dz. U. Nr 93, poz. 570 z późn. zm.) uchylone z dniem 1 stycznia 2001 r. (ustawą z dnia 18 lutego 2000 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 19, poz. 238 z późn. zm.), w okresie swego obowiązywania nie powinno być stosowane przez członków komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.
Nie można więc wskazać żadnych przepisów upoważniających gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych do przeprowadzania wywiadów środowiskowych. Należy również zwrócić uwagę, że w związku z wymienionymi w art. 27 ust. 2 ustawy o ochronie danych osobowych przesłankami legalności przetwarzania danych szczególnie chronionych, akt prawa miejscowego nie stanowi wystarczającej przesłanki przetwarzania danych pozyskiwanych przez komisje na podstawie wywiadu środowiskowego.”
Czytaj całą treść sprawozdania GIODO z działalności w 2001 r.
Pomimo, że twierdzenia te zakresem obejmują poprzednio obowiązującą ustawę o pomocy społecznej, w nowej, w powyższym zakresie nie doszło do jakichkolwiek zmian legislacyjnych.
Dalej, artykuł Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych w Rzeczpospolitej z dnia 12 lipca 2011 r., gdzie kategorycznie wskazano na brak upoważnienia do przetwarzania danych osobowych szczególnie chronionych dla komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych, oraz wskazano na nadchodzące zmiany legislacyjne, które ostatecznie miały przyczynić się do likwidacji, bądź znacznego okrojenia kompetencji komisji.
Czytaj całą treść artykułu zamieszczonego na łamach gazety Rzeczpospolita z 12 lipca 2011 r….
Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych wystąpił także do Ministra Zdrowia (obecnie Pani Premier Ewy Kopacz) z wnioskiem o likwidację tak karygodnej luki w przepisach prawa. Trudno bowiem wyobrazić sobie działanie komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych bez upoważnienia do pozyskania danych osobowych dotyczących nałogów, skazań bądź wyroków sądów.
Zapoznaj się z treścią wystąpienia GIODO z dnia 27 kwietnia 2011 r., Nr DOLiS-035-1187/11…
Także w tym przypadku, ówczesna Minister Zdrowia, Pani Ewa Kopacz, wskazała na projekt zmiany ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, który miał przynieść gruntowne zmiany, w zakresie kompetencji komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych.
Wreszcie zwrócić uwagę należy na bardzo cenne, a znalezione w sieci, postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 stycznia 2015 r., sygn. akt: K 13/13, które choć odrzuca skargę Rzecznika Praw Obywatelskich na postanowienia art. 41 ust. 3, art. 25 i art. 26 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, to jednak potwierdza częściowy jedynie brak kompetencji komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych do przetwarzania danych osobowych, szczególnie chronionych.
W skardze konstytucyjnej Rzecznik Praw Obywatelskich podniosła, że:
„(…)gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych, działając na podstawie art. 41 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości, pozyskuje o jednostce dane dotyczące życia rodzinnego oraz dane wrażliwe jak te, które dotyczą stanu zdrowia i nałogu. Zasadniczym zastrzeżeniem Rzecznik jest brak wyraźnych, ustawowo określonych kompetencji tychże komisji do zbierania i przetwarzania tego typu informacji o obywatelach. „
„(…)Zdaniem Prokuratora Generalnego, ze względu na status prawny gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych (będących organami gminy), w zakresie, w jakim przetwarzają informacje o osobach fizycznych w związku z prowadzeniem działań zmierzających do orzeczenia wobec nich obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego, mają zastosowanie postanowienia ustawy o ochronie danych osobowych. Jednak brak ustawowej regulacji uprawniającej gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych do przetwarzania danych wrażliwych osób fizycznych oraz brak zasad i trybu ich przetwarzania. W związku z tym, w opinii Prokuratora Generalnego, należy uznać, że kwestionowane przepisy nie są świadomym i kompletnym ukształtowaniem przez ustawodawcę uprawnień gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w zakresie przetwarzania przez nie danych wrażliwych, ale stanowi pominięcie części regulacji niezbędnej z punktu widzenia standardów konstytucyjnych (art. 51 ust. 5 Konstytucji).”
„(…) uwagi na to, że nadużywanie alkoholu stanowi jedną z głównych przyczyn stosowania przemocy w rodzinie, działanie komisji zostało uregulowane, oprócz ustawy o wychowaniu w trzeźwości, również ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493, ze zm.), zgodnie z którą przedstawiciele komisji wchodzą w skład zespołu interdyscyplinarnego. Przepis art. 9c ust. 1 tej ustawy zezwala na przetwarzanie przez członków zespołu interdyscyplinarnego danych osób dotkniętych przemocą w rodzinie i osób stosujących przemoc w rodzinie, dotyczących: stanu zdrowia, nałogów, skazań, orzeczeń o ukaraniu, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym, bez zgody i wiedzy osób, których dane dotyczą. Na podstawie art. 9d ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, komisja podejmuje interwencję, w oparciu o procedurę „Niebieskie Karty”.
Zgodnie z przepisami ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, komisja może wejść w posiadanie informacji dotyczących nałogu i skazań. Jednocześnie ustawa zezwala na przetwarzanie tych danych bez zgody osób, których dane te dotyczą. Na podstawie zebranych w ten sposób informacji komisja może realizować swoje zadnie wynikające z ustawy o wychowaniu w trzeźwości, polegające na skierowaniu osoby uzależnionej od alkoholu na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego. Te same informacje mogą stanowić podstawę do wniesienia przez komisję wniosku do sądu o wszczęcie postępowania o orzeczenie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu (art. 26 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości).Prawdą jest, że członkowie komisji wchodzący w skład zespołu interdyscyplinarnego mają pełne uprawnienie do przetwarzania danych osobowych szczególnie chronionych. Przesądza o tym art. 9 c ust. 1 i 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, zgodnie z którym to:
Art. 9 . 1. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych w zakresie niezbędnym do realizacji zadań, o których mowa w art. 9b ust. 2 i 3, mogą przetwarzać dane osób dotkniętych przemocą w rodzinie i osób stosujących przemoc w rodzinie, dotyczące: stanu zdrowia, nałogów, skazań, orzeczeń o ukaraniu, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym, bez zgody i wiedzy osób, których dane te dotyczą.
2. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych zobowiązani są do zachowania poufności wszelkich informacji i danych, które uzyskali przy realizacji zadań, o których mowa w art. 9b ust. 2 i 3. Obowiązek ten rozciąga się także na okres po ustaniu członkostwa w zespole interdyscyplinarnym oraz w grupach roboczych.
Warto jednak zwrócić uwagę (czego Trybunał Konstytucyjny nie zauważył), że po pierwsze nie wszyscy członkowie komisji wchodzą w skład zespołów interdyscyplinarnych, po drugie w art. 9 c ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, ustawodawca kategorycznie przesądził, że dane te mogą być przetwarzane przez członków komisji w zakresie niezbędnym do realizacji zadań przewidzianych w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (art. 9 b ust. 2 i 3 w/w ustawy).
- Udostępniać na wniosek komisji danych osobowych szczególnie chronionych (np. o nałogach) – w każdym przypadku, gdy Komisja wystosuje zapytanie, nie powołując się na działania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie;
- Przeprowadzać na wniosek komisji wywiadów środowiskowych w miejscu zamieszkania osób / rodzin, w stosunku do których komisja podejmuje działania statutowe – bez względu na podstawę zapytania – tj. w związku z przemocą bądź bez takiego powiązania;
Powyższe prowadzi także do twierdzenia, że ilekroć członkowie Komisji powołują się na potrzebę udostępnienia danych osobowych szczególnie chronionych, legitymując to wolą podejmowania działań w ramach systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Ośrodek zobligowany jest do udostępnienia tych danych, zaś sama procedura, posiada legitymację w przepisach powszechnie obowiązującego prawa.
- art. 23 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 27 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 1182 z późn. zm.);
- art. 9 a ust. 3 pkt 2 w zw. z art. 9 c ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r., o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.);
- art. 4 (ze zn. 1) ust. 3 w zw. z art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jednolity: Dz. U. z 2012 r., poz. 1356 z późn. zm.).
Komisja powinna zawnioskować o udostępnienie danych osobowych szczególnie wrażliwych, uzasadniając to:
- zamiarem podęcia działań w środowisku zagrożonym przemocą w rodzinie mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku;
- inicjowania interwencji w środowisku dotkniętym przemocą w rodzinie;
Tylko taki wniosek o udostępnienie danych osobowych, spotkać się powinien z pozytywnym rozpatrzeniem. W pozostałych przypadkach (np. gdy komisja wnosi o udostępnienie danych osobowych mieszkańca, który nigdy nie miał do czynienia z przemocą w rodzinie, ewentualnie komisja wnosi o dane osobowe tego mieszkańca, jednak nie w związku z działaniami mieszczącymi się w celach związanych z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie, Ośrodek powinien kategorycznie odmówić udostępnienia tego rodzaju danych, powołując się na powyższe argumenty.
