Po wejściu w życie ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r., poz. 332 z późn. zm.) – tj. po 1 stycznia 2012 r., wśród pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej pojawiły się wątpliwości, związane z możliwością przeprowadzania wywiadów środowiskowych na potrzeby i na wyraźne żądanie Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie.
Instytucje te zwracały się do Ośrodków z wnioskiem o przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, który był im niezbędny np. w postępowaniu administracyjnym w przedmiocie ustalenia odpłatności za pobyt dziecka w pieczy zastępczej.
Wywiadów tych starosta potrzebował także w materiale dowodowym, dokumentującym sytuację rodziny dziecka umieszczonego w instytucjonalnej bądź rodzinnej pieczy zastępczej.
Niemalże natychmiast, w sieci pojawiły się indywidualne stanowiska, w zakresie możliwości skutecznego domagania się od Ośrodków Pomocy Społecznej, a dokładniej od pracowników socjalnych w nich zatrudnionych, przeprowadzenia wywiadu środowiskowego w rodzinie mającej miejsce zamieszkania na terenie konkretnej gminy, w celu uzupełnienia przez starostę materiału dowodowego, o pełne i rzetelne informacje jakie zawierać powinien wywiad środowiskowy.
Jednym z kluczowych stanowisk, jest pogląd przedstawiony przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (z początkiem roku 2013), zgodnie z którym to stosunek ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej do przepisów zawartych w ustawie o pomocy społecznej jest niezależny, co więcej, wzajemnie się wykluczający.
Na tej też podstawie, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji przesądziło kategorycznie, że wywiadu środowiskowego przeprowadzanego na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej nie można stosować na potrzeby ustawy o wspieraniu rodziny i systemu pieczy zastępczej, w konsekwencji starosta właściwy dla ustalenia sytuacji rodzinnej dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej, nie powinien a raczej nie może skutecznie domagać się od Ośrodka Pomocy Społecznej, przeprowadzenia wywiadu środowiskowego na zasadach i w trybie określonym w ustawie o pomocy społecznej.
Zagadnienie to posiada wiele wspólnego z koniecznością ustalenia sytuacji rodzinnej oraz dochodowej na potrzeby postępowania administracyjnego prowadzonego przez sam Ośrodek Pomocy Społecznej, w tym na potrzeby umorzenia zaległości (lub innej ulgi) z tytułu obowiązku zwrotu świadczeń rodzinnych nienależnie pobranych, czy umorzenia zaległości (ewentualnie zastosowania innej ulgi) też świadczeń pieniężnych z funduszu alimentacyjnego, wypłaconych na rzecz osoby uprawnionej.
Dość lakoniczna argumentacja przedstawiona przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji pozostawia wiele do życzenia. Dlatego, zagadnieniu temu warto przyglądnąć się bardziej szczegółowo co pozwoli przedstawić kontrargumenty, które staną w opozycji do swobodnych tez wyartykułowanych przez Ministerstwo.
W pierwszej kolejności wskazać należy, że tak ustawa o pomocy społecznej, jak również ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, o świadczeniach rodzinnych czy też o wpieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tu w wybranych tylko działach / rozdziałach), nakazują w sprawach nieuregulowanych stosować odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego.
Zasada ta, z uwagi na brak regulacji szczególnych w „naszych ustawach” zastosowanie znajdzie np. w zakresie przedmiotowym materiału dowodowego, który stanowić powinien podstawę wszystkich rozstrzygnięć artykułowanych przez organy administracji publicznej.
Rozstrzygając w przedmiocie zasadności / braku zasadności zastosowania ulgi w spłacie zobowiązań alimentacyjnych (zwrocie nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych), jak również zasadności / braku zasadności ustalenia odpłatności na rzecz rodziców biologicznych, tak pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej, jak pracownicy zatrudnieni na szczeblu powiatowym, zobowiązani są do zgromadzenia pełnego i wyczerpującego materiału dowodowego, który w sposób rzetelny i obiektywny pozwoli nam ustalić prawidłowy stan faktyczny.
Reguła ta, swoje źródło czerpie w przepisach ogólnych Kodeksu postępowania administracyjnego, zaś konieczność zgromadzenia rzetelnego, a co najważniejsze zgodnego z prawdą obiektywną materiału dowodowego, zyskuje potwierdzenie w ugruntowanym już, stanowisku sądów administracyjnych.
Kodeks postępowania administracyjnego:
Art. 7. W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności, z urzędu lub na wniosek stron podejmują wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli.
Art. 75. § 1. Jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. W szczególności dowodem mogą być dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych oraz oględziny.
Art. 77. § 1. Organ administracji publicznej jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy.
Przepisy te w sposób jednoznaczny i nie budzący żadnych wątpliwości wskazują, że w postępowaniu administracyjnym (niezależnie od jego rodzaju i podstawie prawno – materialnej) dowodem może być wszystko to co nie jest sprzeczne z prawem, a przyczyni się do prawidłowego ustalenia stanu faktycznego w sprawie.
Stąd wniosek, że wywiad środowiskowy przeprowadzony przez Ośrodek Pomocy Społecznej, jako dowód, który niewątpliwie nie jest sprzeczny z prawem, przy jednoczesnym uwzględnieniu jego obszernych i ważnych dla postępowania ustaleń, może a nawet powinien stanowić część materiału dowodowego, tak zarówno w systemie pieczy zastępczej, jak również w świadczeniach rodzinnych bądź funduszu alimentacyjnym.
Reguła, zgodnie z którą to wywiad środowiskowy przeprowadzany jest (co do zasady) u osób i rodzin korzystających i ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej w celu ustalenia ich sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej oraz u osób, o których mowa w art. 103 w/w ustawy (art. 107 ustawy o pomocy społecznej) nie włącza możliwości skorzystania z tej formy dowodu w innych niż pomoc społeczna postępowaniach.
Twierdzenie to wzmacniają postanowienia Kodeksu postępowania administracyjnego, w szczególności regulacje związane z instytucją pomocy prawnej.
Kodeks postępowania administracyjnego:
Art. 52. W toku postępowania organ administracji publicznej zwraca się do właściwego terenowego organu administracji rządowej lub organu samorządu terytorialnego o wezwanie osoby zamieszkałej lub przebywającej w danej gminie lub mieście do złożenia wyjaśnień lub zeznań albo do dokonania innych czynności, związanych z toczącym się postępowaniem. Organ prowadzący postępowanie oznaczy zarazem okoliczności będące przedmiotem wyjaśnień lub zeznań albo czynności, jakie mają być dokonane.
Także w tym przepisie doszukiwać się można podstawy prawnej dla skutecznego domagania się od Ośrodka Pomocy Społecznej przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, który stanowić będzie dowód w postępowaniu z zakresu systemu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, w postępowaniu o umorzenie zaległości w spłacie zobowiązań wobec gminy z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych bądź świadczeń pieniężnych wypłaconych na rzecz osób uprawnionych z funduszu alimentacyjnego.
Wreszcie wskazać należy na postanowienia art. 107 ustawy o pomocy społecznej oraz art. 6 w/w ustawy, w części definiującej pojęcia którymi posłużono się, ustalając zasady i tryb przeprowadzania wywiadu środowiskowego.
Art. 107 ustawy o pomocy społecznej:
ust. 3 Rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza pracownik socjalny, również na potrzeby jednostki organizacyjnej pomocy społecznej z terenu innej gminy.
Art. 6 ustawy o pomocy społecznej:
5) jednostka organizacyjna pomocy społecznej – regionalny ośrodek polityki społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie, ośrodek pomocy społecznej, dom pomocy społecznej, placówkę specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego, ośrodek wsparcia i ośrodek interwencji kryzysowej;
Biorąc pod uwagę powyższe, zwłaszcza fakt, że sama ustawa o pomocy społecznej nie zawiera postanowień przesądzających o zakazie przeprowadzania wywiadu środowiskowego na potrzeby innych niż pomoc społeczna postępowań, jak również biorąc pod uwagę zasady ogólne Kodeksu postępowania administracyjnego (dowodem może być wszystko co nie jest sprzeczne z prawem), przy jednoczesnej instytucji pomocy prawnej, która zezwala na skuteczne domaganie się od organu właściwego miejscowo konkretnych działań i aktywności dowodowej, wydaje się że interpretacja przedstawiona przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji nie do końca uwzględnia wszystkie aspekty prawne obowiązujące w systemie zabezpieczenia społecznego.
Moim więc zdaniem, tak Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, jak również Ośrodek Pomocy Społecznej położony na terenie innej gminy, może skutecznie domagać się przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, o ile wykaże, że wywiad ten jest niezbędny dla prawidłowego i zgodnego ze stanem faktycznym (w toczącym się postępowaniu administracyjnym) ustalenia sytuacji dochodowej, rodzinnej, czy też zdrowotnej zainteresowanego.
Stanowisko to zyskuje na wartości w obliczu dotychczas nabytej przeze mnie praktyki. We wszystkich postępowaniach prowadzonych przeze mnie (umorzenie zaległości z FA / zaległości z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych) SądyAdministracyjne, wyrażając aprobatę dla dowodu z wywiadu środowiskowego, nigdy rozwiązania takiego nie kwestionowały. Co więcej w niektórych przypadkach, wyraźnie wskazywano na konieczność tego rodzaju dokumentu, podkreślając jego wagę dowodową, w odniesieniu do całego materiału zgromadzonego w sprawie.
W ostatniej już kolejności, w odniesieniu do problemu związanego z wnioskiem o przeprowadzenie wywiadu środowiskowego na potrzeby innego niż pomoc społeczna postępowania, wskazać należy na kilka zasad, których powinien trzymać się pracownik socjalny udzielający pomocy prawnej.
- Jak już powyżej wskazałem, przeprowadzenie wywiadu środowiskowego na potrzeby innego niż pomoc społeczna postępowania, traktować należy jako pomoc prawną a nie przymus i dodatkowy obowiązek. Nie zapominajmy, że także my za dzień, miesiąc, rok możemy potrzebować wywiadu środowiskowego, by zakończyć sprawę decyzją administracyjną, opartą o rzetelnie zgromadzony materiał dowodowy;
- Przeprowadzając wywiad środowiskowy, pracownik socjalny zobowiązany jest do wyraźnego poinformowania zainteresowaną stronę (rodzinę) na potrzeby jakiej instytucji wywiad ma być przeprowadzony, jakie mogą być tego konsekwencje oraz skutki prawne a co najważniejsze o braku jakiegokolwiek przymusu uczestniczenia w tego rodzaju czynności dowodowej;
- Brak zgody na przeprowadzenie wywiadu środowiskowego nie uprawnia do jakichkolwiek sankcji / represji bądź innego rodzaju negatywnych konsekwencji.
- Brak zgody, jest równoznaczny z koniecznością sięgnięcia po inne środki dowodowe, w konsekwencji przesłania organowi wnioskującemu o wywiad środowiskowy negatywnej odpowiedzi;
- Do pisma, w którym informujemy o braku możliwości przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, dobrze załączyć notatki służbowe z wizyt w miejscu zamieszkania zainteresowanego, próby nawiązania kontaktu telefonicznego bądź dokument potwierdzający kategoryczny brak zgody zainteresowanego (rodziny)z których będzie można wskazać na przyczynę braku możliwości przeprowadzenia wywiadu.
Jak już wcześniej wyjaśniłem, brak zgody, w konsekwencji negatywna odpowiedź Ośrodka Pomocy Społecznej nie zwalnia organ prowadzący postępowanie z obowiązku sięgnięcia po inne środki dowodowe, chociażby takie jak wezwanie do osobistego stawiennictwa, przesłanie dokumentów / wyjaśnień / oświadczeń pocztą, bądź za pośrednictwem pełnomocnika (art. 7 Kodeksu postępowania administracyjnego). Pamiętać bowiem należy, że wywiad środowiskowy to jeden z wielu środków dowodowych.
W ostatniej kolejności wskazać należy na czystą ludzką życzliwość, bądź przynajmniej zawodową solidarność. Brak należytego udokumentowania sytuacji rodzinnej, dochodowej bądź zdrowotnej strony, skutkować będzie uchyleniem decyzji i przekazaniem sprawy do ponownego rozpatrzenia. Tego zaś nikt z nas nie lubi. Jeżeli więc jestem w stanie pomóc koledze / koleżance z innej gminy / powiatu, zaś postępowanie to jest zgodne z prawem, z chęcią to zrobię, zwłaszcza przy założeniu, że odmowa przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, także stanowi dowód w postępowaniu, a co najważniejsze pozwala ustalić postawę i nastawienie samego zainteresowanego.
Na marginesie wskażę, że kilka dni temu dotarła do mnie negatywna odpowiedź dużego Ośrodka Pomocy Społecznej. Z odpowiedzi tej wyczytać można, że przeprowadzenie wywiadu śodowiskowego na potrzeby innego Ośrodka (dotyczy funduszu alimentacyjnego) jest możliwe tylko na rzecz organu właściwego dłużnika. Gdy wnioskuje organ właściwy wierzyciela, przeprowadzenie wywiadu środowiskowego nie jest możliwe.
Skąd takie wnioski? Nie mam pojęcia. Zagadnienie to, jak pokazuje praktyka wciąż zaskakuje. Dlatego zachęcam do komentarzy i opinii w powyższym zakresie. Może ktoś wyłoży jeszcze inną argumentację, która przekona mnie i czytelników, do innego spojrzenia na zagadnienie związane z pomocą prawną w postaci wywiadu środowiskowego….
Zapoznaj się ze stanowiskiem Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji…
Stan prawny: 17 kwietnia 2015 r.
