Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2010 r., Nr 125, poz. 842), ustawodawca podjął próbę reaktywacji systemu przeciwdziałania przemocy w kraju.
Zmiany weszły w życie z dniem 1 sierpnia 2010 r. Jak pokazała praktyka, dotychczasowe rozwiązania ustawowe były tylko zlepkiem idei i założeń, które nie koniecznie znajdywały odzwierciedlenie w gminnych systemach przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Nowelizacją tą przebudowano gruntownie ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, uzbrajając ją w rozwiązania i narzędzia o mniej abstrakcyjnym niż dotychczas charakterze. W ostateczności znalazło to przełożenie na budowę gminnych systemów przeciwdziałania przemocy w rodzinie praktycznie od początku.
Obok nowych rozwiązań, które zaproponowano w „ustawie macierzystej”, stworzono także szereg innych instytucji, w różnych dziedzinach prawa, w tym między innymi w Kodeksie postępowania karnego, Kodeksie karnym czy też ustawie o policji.
Odnoszę jednak wrażenie, że o ile z „nowościami” zawartymi w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, sposobność miała się zapoznać każda osoba realizująca zadania gminy z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, o tyle z ustawami uzupełniającymi system przeciwdziałania przemocy w rodzinie, zapoznała się nieznaczna tylko część pracowników Ośrodka Pomocy Społecznej.
Niezależnie od liczby pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej, którzy skrupulatnie przeczytali ustawę nowelizującą, warto w niniejszym artykule jeszcze raz wskazać na nowe instytucje z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, które rozsiane zostały po różnych częściach naszego systemu prawnego.
W pierwszej kolejności wskazać należy na kontrowersyjną zmianę w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Kodeks ten uzupełniono o dodatkową regulację, a dokładnie o postanowienia art. 96 1, zgodnie z którymi to:
„Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych.”.
Przysłowiowy „klaps” wyszedł z mody, a rodzice opierający swój system wychowania dziecka na „twardej ręce” zostali w stopniu znacznym ograniczeni. Interpretacja tego przepisu nie powinna jednak prowadzić do zbyt daleko idących wniosków. Rodzice nadal mają prawo do wychowywania dziecka w oparciu o własne zasady i przekonania, jednak przysłowiowy „klaps”, co do zasady jedynie nie wchodzi w rachubę.
Abstrahując od możliwości wyegzekwowania powyższego zakazu, przejdę do trybu nieprocesowego ustawy Kodeks postępowania cywilnego, który pozostaje w ścisłym związku z nową instytucją prawną, o której mowa w art. 12 a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.
„Art. 5791. § 1. Po powzięciu wiadomości o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej bez orzeczenia sądu opiekuńczego, sąd ten niezwłocznie wszczyna postępowanie opiekuńcze.
§ 2. Jeżeli umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej nastąpiło w trybie art. 12a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.) sąd niezwłocznie, po wysłuchaniu pracownika socjalnego, który odebrał dziecko z rodziny, nie później jednak niż w ciągu 24 godzin, wydaje orzeczenie o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej, albo orzeczenie o powrocie dziecka do rodziny.
§ 3. Sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy, dokonuje oceny sytuacji dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej w celu ustalenia możliwości powrotu dziecka do rodziny. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd wszczyna postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej jego rodziców.”
Zmiana ta stanowi konsekwencję utworzenia w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nowego trybu odbierania dzieci z rodzin przez pracownika socjalnego w ramach interwencji kryzysowej. Z uwagi na fakt, że każda osoba pracująca na ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przepisy te zna, powstrzymam się od dalszych komentarzy.
Zmianie uległa także ustawa o policji, gdzie dodano art. 15 a., uprawniający do zatrzymania sprawcy przemocy w rodzinie, który stwarza bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego.
„Funkcjonariusz Policji ma prawo zatrzymania sprawców przemocy w rodzinie stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego w trybie określonym w art. 15.”.
Ustawa o policji:
Art. 15. 1. Policjanci wykonując czynności, o których mowa w art. 14, mają prawo:
2) zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw;
Nowelizacji poddane zostały także przepisy Kodeksu karnego, w tym poprzez dodanie dwóch „nowych” środków karnych.
Art. 39. Środkami karnymi są:
2b) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu”,
2e) nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,”.
Dalej w Kodeksie karnym dodano art. 41 a, który odgrywa niebagatelną rolę w działaniu probacyjnym, mającym zapewnić bezpieczeństwo osoby / rodziny, doznającej przemocy, ze strony osoby najbliższej.
Art. 41a. § 1. Sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób, zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu lub nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego lub inne przestępstwo przeciwko wolności oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej; obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.
§ 2. Sąd orzeka obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób, zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu lub nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego; obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.
§ 3. Sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu na zawsze w razie ponownego skazania sprawcy w warunkach określonych w § 2.
§ 4. Orzekając zakaz zbliżania się do określonych osób, sąd wskazuje odległość od osób chronionych, którą skazany obowiązany jest zachować.
Zmianie, a raczej uzupełnieniu uległy także obostrzenia stosowane przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego (art. 67 § 3 k.k.), poprzez nałożenie na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej obowiązek wymieniony w art. 72 § 1 pkt 7b (nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym). Sąd określa także sposób kontaktu sprawcy z pokrzywdzonym.
Zmieniono także obostrzenia towarzyszące warunkowemu zawieszeniu wykonania kary bezwzględnego pozbawienia wolności.
„Art. 72. § 1. Zawieszając wykonanie kary, sąd może zobowiązać skazanego do:
6) poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym,
6a) uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych,
7) powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
7a) powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób,
7b) opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
§ 1a. Nakładając na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej obowiązek wymieniony w § 1 pkt 7b sąd określa sposób kontaktu skazanego z pokrzywdzonym.”
Na uwagę zasługują także zmiany dotyczące środków pozwalających na zarządzenie wykonania kary, w obliczu popełnienia przez sprawcę przemocy w rodzinie w okresie próby umyślnego, podobnego przestępstwa (art. 75 § 1 i 1 a Kodeksu karnego).
„Art. 75 § 1. Sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności.”
„Art. 75 § 1a. Sąd zarządza wykonanie kary jeżeli skazany za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą.”
Dalsze zmiany to nowelizacja art. 157 § 4 i 5 oraz art. 244, które otrzymały brzmienie:
„Art. 175 § 1. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, (ciężki uszczerbek na zdrowiu)
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
§ 5. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.”
„Art. 244. Kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia działalności, prowadzenia pojazdów, wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, wstępu na imprezę masową, obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu albo nie wykonuje zarządzenia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”.
Gruntowna przebudowa systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie wymagała także drobnych poprawek w przepisach procedury karnej, a dokładnie w Kodeksie postępowania karnego.
„Art. 244 § 1. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.
§ 1a. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
§ 1b. Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.”
Dalej, dodano art. 275 a, który stanowi podstawowe narzędzie, niezbędne w szybkiej reakcji na przemoc w rodzinie. Praktyka pokazuje, że pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej, zajmujący się przemocą w rodzinie nie znają tego przepisu, co sprawia, że nie mogą skutecznie egzekwować uprawnień przysługujących ofiarom przemocy w rodzinie.
„Art. 275 a § 1. Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
§ 2. W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w § 1 stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu.
§ 3. Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 § 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego przewidzianego w § 1, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego.
§ 4. Środek przewidziany w § 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące.
§ 5. Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.”
W ostatniej kolejności zwróci uwagę należy na równie ważne zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym oraz w ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej, finansowanych ze środków publicznych.
„Art. 160. § 1. Sąd penitencjarny odwołuje warunkowe zwolnienie, jeżeli warunkowo zwolniony.
§ 2. Sąd penitencjarny odwołuje warunkowe zwolnienie, jeżeli zwolniony, skazany za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą.
§ 3. W razie zaistnienia przesłanek określonych w § 1 pkt 1, w § 2 lub art. 75 § 3 Kodeksu karnego sądowy kurator zawodowy, a gdy skazany został oddany pod dozór osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, organizacji lub instytucji, o której mowa w art. 159 § 1, także ta osoba lub przedstawiciel tego stowarzyszenia, organizacji lub instytucji, bezzwłocznie kieruje do sądu wniosek o odwołanie warunkowego zwolnienia. W posiedzeniu ma prawo wziąć udział prokurator, skazany oraz obrońca, sądowy kurator zawodowy, a gdy skazany pozostaje pod dozorem osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, organizacji lub instytucji, o której mowa w art. 159 § 1, także ta osoba lub przedstawiciel stowarzyszenia, organizacji lub instytucji.
§ 4. Sąd odwołuje warunkowe zwolnienie skazanego, jeżeli okoliczności, o których mowa w § 1 pkt 2-4, zaistnieją po udzieleniu skazanemu pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne względy.”
„Art. 181 a § 1. W razie orzeczenia obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, sąd przesyła odpis wyroku jednostce Policji, a także odpowiedniemu organowi administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, właściwemu dla miejsca pobytu skazanego.
§ 2. Nadzór nad wykonywaniem obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu powierza się zawodowemu kuratorowi sądowemu.”
Wreszcie art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych otrzymał brzmienie:
„Art. 16. 1. Świadczeniobiorcy na podstawie ustawy nie przysługują:
1) orzeczenia o zdolności do prowadzenia pojazdów mechanicznych oraz inne orzeczenia i zaświadczenia lekarskie wydawane na życzenie świadczeniobiorcy, jeżeli nie są one związane z dalszym leczeniem, rehabilitacją, niezdolnością do pracy, kontynuowaniem nauki, uczestnictwem dzieci, uczniów, słuchaczy zakładów kształcenia nauczycieli i studentów w zajęciach sportowych i w zorganizowanym wypoczynku, a także jeżeli nie są wydawane dla celów pomocy społecznej, wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, orzecznictwa o niepełnosprawności, uzyskania zasiłku pielęgnacyjnego, lub ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie.”
Powyższe regulacje, pozwalają twierdzić, że nowelą z sierpnia 2010 r., ustawodawca w sposób prawidłowy wywiązał się z obietnic reformy systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Obok zmiany samej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, do naszego systemu prawnego doszło sporo regulacji pokrewnych, które do dnia dzisiejszego pozwalają na sprawne egzekwowanie praw osoby krzywdzonej. Właśnie dlatego wiedza o istnieniu tego rodzaju przepisów jest niezwykle istotna i cenna dla wszystkich pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej, którzy zajmują się zwalczaniem zjawiska przemocy w rodzinie. Jak pokazuje doświadczenie, znajomość przepisów prawa ograniczająca się jedynie do aktów stricte związanych z w/w zagadnieniem, jest niewystarczająca.
Stan prawny na dzień: 21 października 2014 r.
Pomimo, iż treść artykułu wskazuje na zmiany z dnia 1 sierpnia 2010 r., w publikacji tej, ze względów praktycznych, zamieściłem aktualnie obowiązujące brzmienie przepisów.
