Jedną z największych kontrowersji w pomocy społecznej, jest kwestia skierowania do domu pomocy społecznej osoby, która przepisała cały majątek na osoby trzecie (często niezobowiązane do alimentacji), bądź skierowania do domu pomocy społecznej osoby, która pomimo dysponowania majątkiem (oszczędności / nieruchomości), zwróciła się do Ośrodka Pomocy Społecznej z wnioskiem o przyznanie tego rodzaju wsparcia.
W skali ogólno krajowej, przypadków takich jest wiele, zaś skierowanie osoby, która samodzielnie jest w stanie przezwyciężyć trudną sytuację życiową w której się znalazła, na pierwszy rzut przysłowiowego oka, wydaje się być pozbawione racjonalnego uzasadnienia.
W tego rodzaju sprawach, niewątpliwie ścierają się dwa odległe od siebie interesy, w tym gminy, która ponosi znaczne koszty związane z finansowaniem pobytu swoich mieszkańców w domach pomocy społecznej oraz osoby starszej, często schorowanej, która najczęściej nie jest w stanie obiektywnie ocenić sytuacji, w której się znalazła.
Próbując przynajmniej w podstawowym zakresie przedstawić / skomentować obowiązujące w tym zakresie regulacje prawne, w pierwszej kolejności wskazać należy na zasady ogóle pomocy społecznej, które przedstawione zostały między innymi w art. 2, art. 3 i art. 4 ustawy o pomocy społecznej.
Art. 2. ust. 1 ustawy o pomocy społecznej:
Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
Art. 3 ustawy o pomocy społecznej
4. Potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.
W przepisach tych odnaleźć możemy zasadę subsydiarności oraz pomocniczości pomocy społecznej. Pierwsza zasada nakazuje udzielić pomocy społecznej tylko i wyłącznie w sytuacjach, gdy osoba / rodzina nie jest w stanie w sposób samodzielny przezwyciężyć trudnej sytuacji w której się znalazła. Z kolei druga zasada to założenie, zgodnie z którym to pomoc powinna zostać przyznana tylko w takim zakresie, który jest niezbędny dla przezwyciężenia trudnej sytuacji, w której dana osoba / rodzina się znalazła.
Obok tych dwóch podstawowych trendów obowiązujących w pomocy społecznej, należy także zwrócić uwagę na obowiązek współdziałania strony w przezwyciężeniu trudności życiowych (art. 4 u o. p.s.) oraz sankcjonujący odmowę współpracy, art. 11 u o. p. s., zgodnie z którym to brak współdziałania może stanowić podstawę do odmowy bądź ograniczenia pomocy społecznej.
Art. 4 ustawy o pomocy społecznej:
Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej.
Art. 11 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej
Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym lub asystentem rodziny, o którym mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień, nieuzasadniona odmowa podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej przez osobę bezrobotną lub nieuzasadniona odmowa podjęcia lub przerwanie szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, wykonywania prac interwencyjnych, robót publicznych, prac społecznie użytecznych, a także odmowa lub przerwanie udziału w działaniach w zakresie integracji społecznej realizowanych w ramach Programu Aktywizacja i Integracja, o których mowa w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, lub nieuzasadniona odmowa podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego przez osobę uzależnioną mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.
W ostatniej kolejności, gminie z pomocą przychodzą postanowienia ustawy o pomocy społecznej, które w przypadku rażącej dysproporcji pomiędzy udokumentowanym dochodem a posiadanym majątkiem (sytuacją majątkową), także stać się mogą podstawą do odmowy przyznania wsparcia osobie jej potrzebującej.
Mowa oczywiście o art. 12 ustawy o pomocy społecznej, zgodnie z którym to:
W przypadku stwierdzonych przez pracownika socjalnego dysproporcji między udokumentowaną wysokością dochodu a sytuacją majątkową osoby lub rodziny, wskazującą, że osoba ta lub rodzina jest w stanie przezwyciężyć trudną sytuację życiową, wykorzystując własne zasoby majątkowe, w szczególności w przypadku posiadania znacznych zasobów finansowych, wartościowych przedmiotów majątkowych lub nieruchomości, można odmówić przyznania świadczenia.
Powyższe przepisy, z całą pewnością stanowić mogą podstawę do odmowy przyznania stronie wsparcia, w szczególności w przypadku, gdy:
-
osoba w sposób samodzielny jest w stanie przezwyciężyć trudną sytuację życiową, w której się znalazła, w tym poprzez zapewnienie miejsca w domu pomocy społecznej (odpowiedniego dla jej stanu zdrowia), we własnym zakresie i sfinansowanie pobytu w nim z własnych środków;
-
osoba odmawia współpracy z pracownikiem socjalnym, który nakłania do sprzedaży mieszkania / budynku mieszkalnego, a to celem samodzielnego finansowania pobytu w domu pomocy społecznej (patrz uwagi poniżej);
-
osoba, posiadając majątek (mieszkanie / budynek mieszkalny, w których może zamieszkiwać) posiada także środki finansowe, z których samodzielnie będzie w stanie, przez jakiś czas sfinansować koszty pobytu w domu pomocy społecznej;
-
osoba ubiegająca się o wsparcie w postaci skierowania do domu pomocy społecznej, posiada niski dochód, jednak sytuacja majątkowa (mieszkanie / budynek mieszkalny / drogi samochód / droga biżuteria) pozwala twierdzić, że wykorzystując te zasoby, wnioskodawca samodzielnie będzie w stanie zapewnić sobie pobyt w domu pomocy społecznej odpowiedniego dla jej stanu zdrowia typu.
Możliwość skorzystania z powyższych przepisów obwarowana jest jednak wymogiem niezwykle rzetelnego i starannego gromadzenia materiału dowodowego, który kompleksowo i dokładnie, powinien dokumentować sytuację życiową strony. W takim też przypadku, obok dokładnego zbadania sytuacji dochodowej i majątkowej wnioskodawcy, niezbędne będzie także ustalenie stanu jego zdrowia oraz sytuacji rodzinnej.
Ustalenia czynione w trakcie postępowania dowodowego, niewątpliwie potwierdzać muszą po pierwsze możliwość samodzielnego sfinansowania pobytu w domu pomocy społecznej, po drugie stopień zaradności życiowej strony, jej relacje z członkami rodziny i osobami bliskimi, w tym także sposób zabezpieczenia majątku strony, po zamieszkaniu w domu pomocy społecznej.
Przywołane powyżej zasady ogólne należy odnosić zawsze do wszystkich okoliczności pozwalających potwierdzić / zaprzeczyć możliwości samodzielnego przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej, w której strona się znalazła.
Patrząc bardziej abstrakcyjnie na to zagadnienie, zasadnym jest stwierdzić, że negatywne przesłanki uzasadniające odmowę skierowania do domu pomocy społecznej nie wystąpią w przypadku, w którym (wyliczając przykładowo):
-
strona posiadając wysokie dochody oraz pokaźny majątek, z uwagi na chorobę bądź inne obiektywne ograniczenia związane ze stanem zdrowia psychicznego bądź fizycznego, nie będzie w stanie zapewnić sobie „komercyjnego” miejsca w domu pomocy społecznej;
-
strona posiadając wysokie dochody oraz pokaźny majątek, z przyczyn obiektywnych nie będzie w stanie zapewnić sobie „komercyjnego” miejsca w domu pomocy społecznej, a to na przykład z powodu braku domu pomocy społecznej odpowiedniego typu, który uwzględniając jej stan zdrowia i różne z nim związane dolegliwości, zakresem przedmiotowym swoich usług, wpisywałby się w jej potrzeby;
O możliwości / braku możliwości samodzielnego przezwyciężenia swojej trudnej sytuacji życiowej, często przesądzać będą także inne, bardziej życiowe niż same przepisy, przesłanki.
Niekwestionowaną zasadą jest bowiem założenie, zgodnie z którym to pomoc społeczna nie może być elementem polityki gminy / państwa, który w jakikolwiek sposób uderzając w dobro osób starszych, bardzo często schorowanych i nieporadnych życiowo, krzywdzi i uderza w zasady człowieczeństwa oraz szeroko rozumiane normy moralne.
Życie bardzo często pokazuje bowiem stany faktyczne, w których nie powinno się za wszelką cenę respektować przepisów ustawy, którymi to nasz ustawodawca nie zawsze jest w stanie zadbać o zasadę równości i sprawiedliwości społecznej.
Rygorystyczne odczytywanie treści przepisów powszechnie obowiązującego prawa, bardzo często łagodzone jest przez sądy administracyjne, które porównując zastany w sprawie stan faktyczny, dokonują wykładni celowościowej norm zawartych w ustawie pomocy społecznej,
Wykładnia ta bardzo często znajduje przełożenie na rozwiązania, zupełnie odmienne od tych, literalnie wyeksponowanych przez ustawodawcę.
Choć w tym przypadku w ustawie o pomocy społecznej zawarto jedno tylko ograniczenie dla stosowania zasad ogólnych, to jednak moim zdaniem katalog ten należy rozszerzyć o wiele innych przypadków, które bezpośrednio utożsamiać mogą odmowę umieszczenia w domu pomocy społecznej.
Mowa oczywiście o art. 16 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej, gdzie przesądzono, że:
Gmina i powiat, obowiązane zgodnie z przepisami ustawy do wykonywania zadań pomocy społecznej, nie mogą odmówić pomocy osobie potrzebującej, mimo istniejącego obowiązku osób fizycznych lub osób prawnych do zaspokajania jej niezbędnych potrzeb życiowych.
Właśnie z uwagi na powyżej przedstawione argumenty, decyzja o skierowaniu / odmowie skierowania do domu pomocy społecznej, poprzedzona musi być rzetelną analizą sytuacji faktycznej, w której znalazła się strona, nie zawsze dając prymat zasadom oszczędnego i racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi gminy.
Ostatecznie więc, stwierdzić wypada, że co do zasady osobie posiadającej majątek (gospodarstwo rolne, mieszkanie, dom, środki zgromadzone na rachunku bankowym) można odmówić wsparcia w postaci skierowania do domu pomocy społecznej.
W tym przypadku powołać należy się na zasady ogólne rządzące pomocą społeczną, które nakazują udzielać jej tylko i wyłącznie w sytuacji, w której strona nie jest w stanie sobie samodzielnie poradzić.
Rozstrzygnięcie takie powinno jednak zostać poprzedzone wnikliwą analizą sytuacji rodzinnej, zdrowotnej, dochodowej i majątkowej strony. Ocena jednak zasadności skierowania / odmowy skierowania do domu pomocy społecznej powinna być przeprowadzana na różnych płaszczyznach, nie koniecznie ograniczając się do materii, którą przełożyć można jedynie na dobra materialne.
Co więcej, ustalenia te powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w uzasadnieniu kierowanej do strony decyzji administracyjnej.
Przy ocenie zasadności formułowania odmowy, warto także zapoznać się z bardzo ciekawą odpowiedzią Ministra Pracy i Polityki Społecznej (Pan Jarosław Duda) na interpelację poselską, Pani Poseł Joanny Bobowskiej z dnia 13 czerwca 2012 r.
W odpowiedzi na pytania Pani Poseł, Minister kategorycznie i dość stanowczo odmówił czynienia jakichkolwiek zabiegów legislacyjnych, zmierzających do przymusowego odbierania osobom starszym i potrzebującym opieki majątków, w zamian za skierowanie do domu pomocy społecznej, wskazując na inne możliwości obrony interesów finansowych gminy.
Zapoznaj się z treścią odpowiedzi Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 lipca 2012 r.
Niejednokrotnie warto będzie wpierw skierować osobę potrzebującą do domu pomocy społecznej, by następnie poczynić aktywne działania mające na celu wykorzystanie innych prawnych możliwości, które dają nam regulacje zawarte w ustawie o pomocy społecznej (możliwość inicjowania postępowań alimentacyjnych, czy chociażby wsparcie prawne w egzekwowaniu obowiązku, czerpiącego w umowach cywilnoprawnych pomiędzy obdarowanym a darczyńcą).
Aktualnie obowiązujące w powyższym zakresie regulacje prawne (na co wskazuje wydźwięk przedstawionej powyżej odpowiedzi na interpelację poselską), celowo ograniczają działania, zmierzające do pozbawienia osoby starszej i schorowanej możliwości skorzystania z usług świadczonych przez dom pomocy społecznej, który to przywilej uzależniony byłby od wcześniejszego przejęcia przez gminę majątku.
Co więcej, regulacje te, nie dają nam także możliwości odmówienia miejsca w domu pomocy społecznej wnioskodawcy, który przepisał swój majątek na osoby trzecie (w tym także nie zobowiązane do alimentacji). Tak w ustawie o pomocy społecznej, jak również w innych ustawach funkcjonujących w szeroko pojętym systemie zabezpieczenia społecznego, brak jest regulacji, które w jakikolwiek sankcjonowały by uprzednie wyzbycie się przez wnioskodawcę majątku.
Stąd uzasadnione twierdzenie, że o możliwości skierowania / odmowie skierowania do domu pomocy społecznej możemy rozważać jedynie w przypadkach, w których strona wciąż dysponuje majątkiem, z którego mogłaby sfinansować pobyt w domu pomocy społecznej.
We wszystkich innych przypadkach, brak jest jakichkolwiek przepisów uzasadniających odmowę, która to decyzja miałaby charakter sankcji za nierozsądne, bądź pochopne postępowanie wnioskującego o skierowanie do domu pomocy społecznej.
Ubocznie jedynie nadmienić należy, że w proponowanych zmianach do ustawy o pomocy społecznej, które zresztą miały wejść w życie z początkiem 2015 r., kwestia ta miała zostać rozwiązana. Nowela ta do dnia dzisiejszego, nie ma ostatecznie ustalonego kształtu, stąd na zmiany musimy jeszcze poczekać.
Stan prawny na dzień: 19 sierpnia 2015 r.
