Ustawą z dnia 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej (Dz. U. z 2022 r., poz. 66), po raz kolejny zmieniono zasady ponoszenia odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej.
Tym razem, rozszerzono katalog przesłanek ustawowych, uzasadniających zwolnienie osób wnoszących opłatę lub obowiązanych do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej.
Nowy katalog przesłanek uzasadniających zwolnienie z konieczności ponoszenia odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej:
Jak przesądzono w ustawie nowelizującej:
Art. 64 ustawy o pomocy społecznej:
Osoby wnoszące opłatę lub obowiązane do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej można zwolnić z tej opłaty częściowo lub całkowicie, na ich wniosek, po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego, w szczególności jeżeli:
(…) 7) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty wykaże, w szczególności na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku, rażące naruszenie przez osobę kierowaną do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty.
Pełna treść ustawy nowelizującej dostępna pod adresem:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20220000066
Wspomnianą ustawą znowelizowano także art. 64 a ustawy o pomocy społecznej, nadając mu brzmienie:
„Osobę obowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej zwalnia się całkowicie z tej opłaty, na jej wniosek, pod warunkiem że przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu tego mieszkańca władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona lub prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu tego mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu.”. Zwolnienia te obejmują zstępnych osoby zwolnionej z opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej.
Uzasadnienie projektu ustawy zmieniającej zasady ponoszenia odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej:
Jak wskazano w uzasadnieniu projektowanych zmian, „Do podjęcia prac nad zmianą regulacji zawartych w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. Dz. U. z 2020 r., poz. 1876 z późn. zm., dalej: „u.p.s.”) odnoszących się do kwestii ponoszenia odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej (dalej: „DPS”) skłania wyrażana w wielu środowiskach społeczna potrzeba zagwarantowania większej ochrony członkom rodzin pensjonariuszy tych instytucji.”.
W uzasadnieniu, odwołując się do licznych wystąpień Rzecznika Praw Obywatelskich, wskazano także na orzecznictwo sądowo – administracyjne, w którym niejednokrotnie podkreślano, że obowiązek ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej powstaje niezależnie od istnienia / nieistnienia elementów stanowiących o potrzebie wzajemnego wspierania się członków rodziny, jak i od świadczeń alimentacyjnych. Obowiązek ten, mógł bowiem obciążać także osoby, „które tylko formalnie wypełniają dyspozycję art. 61 ust. 2 pkt 2 u.p.s., a z pensjonariuszem DPS nic ich nie łączy, w szczególności brak więzi społecznych uzasadniających potrzebę przyczyniania się do zaspokajania potrzeb umieszczonego w DPS.”.
Właśnie tego rodzaju mankamenty, legły u podstaw ustawy zmieniającej zasady ponoszenia odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej.
Wykładnia przepisów zmieniających zasady odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej wg projektodawcy:
Określenie „rażący”:
Zdaniem projektodawcy, „Określenie „rażący” znaczy tyle co „wyraźny, rzucający się od razu w oczy, bardzo duży” i jest powszechnie używane, stosowane oraz poddawane sądowej wykładni od kilkudziesięciu lat na gruncie prawa cywilnego (chociażby „rażące uchybienia” – art. 303 k.c., „rażąca strata” – art. 357(1), art. 632 § 2 k.c., „rażąca niewdzięczność” – art. 898 § 1 k.c.) oraz rodzinnego („rażąco naganne postępowanie” – art. 58 § 2 k.r.o., „rażące zaniedbanie obowiązków wobec dziecka” – art. 111 § 1 k.r.o.). Użycie tego wyrażenia na gruncie projektowanego art. 64 pkt 7 ustawy jest zatem uzasadnione, gdyż organ będzie dokonywał oceny kwestii wypełniania obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty (a więc obowiązków o charakterze prawnorodzinnym, czyli cywilnym sensu largo).”
Pojęcie „inne obowiązki rodzinne”:
„Pojęcie „inne obowiązki rodzinne” obejmuje natomiast obowiązki szczegółowo zdefiniowane w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących wykonywania władzy rodzicielskiej i relacji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Funkcjonuje również z powodzeniem w doktrynie prawnej. I tak wśród obowiązków rodzinnych wskazać należy:
- obowiązek wzajemnego szacunku i wspierania się rodziców i dzieci (art. 87 KRO),
- obowiązek wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka z poszanowaniem jego godności i praw (art. 95 § 1 KRO),
- obowiązek troszczenia się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka (art. 96 § 1 KRO),
- obowiązek przygotowania dziecka do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96 § 1 KRO),
- obowiązek rodziców i dzieci utrzymywania ze sobą kontaktów (art. 113 KRO),
- obowiązek dopełnienia czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do szkoły, obowiązek zapewnienia regularnego uczęszczania dziecka na zajęcia szkolne czy obowiązek zapewnienia dziecku warunków umożliwiających przygotowywanie się do zajęć szkolnych (art. 40 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz. U. z 2021 r. poz. 1082)).”
W uzasadnieniu projektu wskazano także, że dokonując wykładni zwrotu „inne obowiązki rodzinne”, należy mieć na względzie „zarówno obowiązki wynikające z przepisów prawa (np. obowiązek alimentacyjny, obowiązki wynikające z KRO), jak i powinności czysto społeczne lub moralne (Jerzy Ciszewski (red.) i Jakub Knabe, Komentarz do art. 1008 Kodeksu cywilnego). W pojęciu niedopełnienia obowiązków rodzinnych mieści zaś się takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych (wyrok SN z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/00, LEX nr 75286; wyrok SA w Krakowie z dnia 27 lutego 2014 r., I ACa 1201/12, LEX nr 1623875; Elżbieta Skowrońska-Bocian i Jacek Wierciński, Komentarz do art. 1008 Kodeksu cywilnego).”.
Zmiany w art. 64 a ustawy o pomocy społecznej:
W odniesieniu do zmian zaproponowanych w art. 64 a ustawy o pomocy społecznej, wyjaśniono (między innymi), że:
- katalog podstaw zwolnienia z opłaty rozszerzono o wszystkie przestępstwa umyślne ścigane z oskarżenia publicznego;
- rozszerzono krąg osób, na szkodę których miały zostać popełnione przestępstwa o małoletnie rodzeństwo osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej rodzica, jak również, które w sprawie występują w charakterze pokrzywdzonych (dziecko osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, pełnoletnie lecz nieporadne ze względu na stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwo);
- uwzględniono kwestie związane z zatarciem skazania.
Zasada prawdy obiektywnej przy rozstrzyganiu o zasadności zwolnienia z odpłatności za pobyt podopiecznego w domu pomocy społecznej:
[Art. 7. Kodeksu postępowania administracyjnego]
W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności, z urzędu lub na wniosek stron podejmują wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli.
Jak wyjaśniono w uzasadnieniu projektu, „Wywiedziona z ww. przepisu zasada ogólna prawdy obiektywnej ma wpływ na ukształtowanie całego postępowania administracyjnego. Jest ona naczelną zasadą postępowania, ma bowiem kapitalny wpływ na ukształtowanie całego postępowania, a zwłaszcza na rozłożenie ciężaru dowodu w postępowaniu administracyjnym. Z zasady tej wynika obowiązek organu administracji publicznej wyczerpującego zbadania wszystkich okoliczności faktycznych związanych z określoną sprawą, aby w ten sposób stworzyć jej rzeczywisty obraz i uzyskać podstawę do trafnego zastosowania przepisu prawa.”.
Wątpliwości rozstrzygać na korzyść osoby obowiązanej do ponoszenia odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej:
W uzasadnieniu projektu wskazano także na nowelizację przepisów procedury administracyjnej z dnia 1 czerwca 2017 r.
„Nowelizacja k.p.a. z dnia 1 czerwca 2017 r. wprowadziła nową zasadę ogólną rozstrzygania wątpliwości na korzyść strony zawartą w dodawanym art. 7a. Uzasadnieniem dla zasady ogólnej rozstrzygania wątpliwości na korzyść strony było przekonanie, że zgodnie z wymogami konstytucyjnymi niejasne, niejednoznaczne przepisy prawa nie mogą być interpretowane na niekorzyść strony. W odmiennym przypadku państwo osiągałoby korzyści z wprowadzenia niejasnych przepisów, mogąc stosować je w taki sposób, który byłby najkorzystniejszy z punktu widzenia interesów państwa. Funkcją komentowanego przepisu jest zwiększenie ochrony praw strony przez ograniczenie negatywnych skutków nieprecyzyjnego formułowania przepisów prawa.”.
„W przedmiotowej kwestii wypowiadał się także WSA we Wrocławiu, który w wyroku z dnia 2 marca 2017 r., sygn. Akt III SA/W 1185/16 wskazał, że ,,organ administracji, podejmując w indywidualnej sprawie decyzję w oparciu o uznanie administracyjne, ma obowiązek zgodnie z art. 7 k.p.a. wyważyć słuszny interes obywateli, w tym strony postępowania, i interes społeczny, co prowadzi do wniosku, że w przypadku gdy nie sprzeciwia się temu interes publiczny, organ powinien podjąć decyzję na korzyść strony postępowania …”.”
Skutki rozszerzenia katalogu przesłanek uzasadniających zwolnienie z odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej:
Powyżej przedstawione zmiany, jak również ich uzasadnienie, pozwalają twierdzić, że ustawodawca rozszerzając katalog przesłanek uzasadniających zwolnienie z odpłatności za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej, w stopniu znaczącym rozszerzył zakres dotychczas prowadzonych przez ośrodki pomocy społecznej postępowań administracyjnych.
O ile w poprzednim stanie prawnym, prowadząc postępowanie administracyjne nie musieliśmy badać wzajemnych relacji rodzinnych na linii pensjonariusz – osoba obowiązana do wnoszenia odpłatności i jej bliscy, o tyle w aktualnym stanie faktycznym, kwestie te wydają się być obligatoryjną częścią ustaleń organu administracji publicznej, rozstrzygającego w sprawie.
Pomimo, że w art. 64 ustawy o pomocy społecznej wskazano, iż kwestia ewentualnego zwolnienia podlega rozstrzygnięciu tylko i wyłącznie na wniosek osoby zainteresowanej, podejmując decyzję w sprawie nie sposób odstąpić od należytego udokumentowania okoliczności należytego pouczenia strony, o przysługujących jej prawach i obowiązkach, w toczącym się postępowaniu administracyjnym.
[Art. 9 Kodeksu postępowania administracyjnego]:
Organy administracji publicznej są obowiązane do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek.
Powyższe uzasadnia twierdzenie, że nawet w sytuacji gdy strona nie podnosi zarzutu złych relacji społecznych / rodzinnych / majątkowych z osobą korzystającą z usług świadczonych w domu, Ta, o uprawnieniach tych powinna być w sposób prawidłowy poinformowana, a czynność ta w sposób należyty udokumentowana.
Na okoliczność, o której mowa powyżej, należy powołać się w każdej decyzji rozstrzygającej o zasadności zastosowania ulgi w obowiązku ponoszenia odpłatności za pobyt podopiecznego w domu pomocy społecznej. W uzasadnieniu decyzji, należy wskazać także na możliwość zastosowania innych niż ta, na którą powołuje się sama osoba obowiązana do wnoszenia odpłatności, przesłanek uzasadniających zwolnienie.
Przepisy końcowe i przejściowe ustawy nowelizującej:
Jedynie na marginesie wyjaśnię, że w art. 2 ustawy nowelizującej przesądzono, że
Do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą.
Ustawa weszła w życie 27 stycznia 2022 r.
Stan prawny: 12 lutego 2022 r.
r. pr. Grzegorz Rajski
