Z pewnością każdy z pracowników socjalnych spotkał się w swojej karierze zawodowej z sytuacją, w której wsparcie zrealizowane na rzecz podopiecznego w poprzednich miesiącach, okazało się niewystarczające.
W takim przypadku stajemy przed dylematem związanym z oceną aktualności wywiadu środowiskowego oraz załączonych do niego dokumentów.
Zgodnie z art. 107 ust. 4 „W przypadku ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej po raz kolejny, a także gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie, sporządza się aktualizację wywiadu. W przypadku osób korzystających ze stałych form pomocy aktualizację sporządza się nie rzadziej niż co 6 miesięcy, mimo braku zmiany danych.”
Choć na pierwszy „rzut oka” wydaje się, że przepis ten nie może budzić żadnych wątpliwości interpretacyjnych, to jednak głębsza analiza wskazuje na pominięcie ustawodawcze.
Zestawienie omawianego przepisu z postanowieniami art. 106 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej, który nakazuje przed wydaniem decyzji administracyjnej o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia przeprowadzić wywiad środowiskowy, od razu stawia pytanie co w sytuacji, w której – podając za przykład – w styczniu przeprowadziliśmy wywiad, który zakończony został ostateczną już decyzją administracyjną, zaś strona złoży kolejny wniosek np. w marcu, czyli dwa miesiące po zakończeniu poprzednio prowadzonego przez Ośrodek postępowania.
Z jednej strony, kategoryczne brzmienie art. 106 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej nie pozostawia żadnych wątpliwości. Każda decyzja, tak zarówno przyznająca wsparcie, jak i pomocy odmawiająca powinna zostać poprzedzona wywiadem środowiskowym. Literalna wykładnia w/w przepisu nie pozwala więc na żadne odstępstwa, tym samym rozpatrując wniosek w marcu, nie można decyzji przyznającej / odmawiającej pomocy, oprzeć o wywiad środowiskowy ze stycznia, tego samego roku.
Z drugiej strony sam fakt, że od momentu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego upłynął konkretnie wskazany okres czasu, nie stanowi podstawy do twierdzenia, że kolejna decyzja nie została poprzedzona wywiadem środowiskowym. Art. 106 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej, nie wskazuje maksymalnego okresu czasu jaki może upłynąć pomiędzy wywiadem a kolejną decyzją, by jednoznacznie stwierdzić, że przed wydaniem decyzji przeprowadzono / nie przeprowadzono wywiad środowiskowy.
Z pomocą przychodzi orzecznictwo, które także w tym przypadku, odwołuje się do funkcjonalnej i celowościowej wykładni przepisów prawa. Rozwiązanie to z całą pewnością będzie mniej uciążliwe, tak zarówno dla wnioskodawcy, jak i dla pracowników Ośrodka.
W pierwszej kolejności wskazać należy na wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 1 grudnia 2015 r. r. (sygn. akt: II SA/Bk 451/15), w uzasadnieniu którego wyjaśniono, że „Przewidziana przez ustawę z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r., poz. 163 z późn. zm.) instytucja aktualizacji wywiadu środowiskowego wskazuje, że w postępowaniach prowadzonych z urzędu, organ pomocy społecznej ma prawo wykorzystać dane uzyskane w ostatnim wywiadzie środowiskowym a konieczność jego zaktualizowania dla potrzeb obecnego postępowania ocenić poprzez pryzmat wszystkich innych dokumentów (dowodów), niezbędnych do ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej strony i jednocześnie mających znaczenie prawotwórcze dla konkretnie prowadzonego postępowania. „
Dalej, w uzasadnieniu rozstrzygnięcia przeczytać możemy – „Nietrafne są także zarzuty naruszenia procedury prowadzącej do wydania kwestionowanej decyzji. Wykorzystanie dla potrzeb kontrolowanego postępowania administracyjnego, wszczętego w lutym 2015r., wywiadu środowiskowego przeprowadzonego u skarżącego w miesiącu styczniu 2015r. było dopuszczalne.”
„Skład orzekający podziela stanowisko wyrażone przez WSA w Lublinie w wyroku z dnia 29 listopada 2012r. sygn. IISA/Lu 521/12 (Lex nr 1241003), że jedynie w razie stwierdzenia przez organ, że dane zawarte w wywiadzie środowiskowym są niewystarczające w świetle złożonego wniosku o udzielenie pomocy, np. w związku ze zmianą danych zawartych w wywiadzie (art. 107 ust. 4 zd. 1 in fine ustawy o pomocy społecznej), organ zobowiązany byłby dokonać dalszych ustaleń polegających na dokonaniu kolejnej aktualizacji wywiadu. Skoro w kontrolowanym postępowaniu, podstawę faktyczną dla ustalenia prawotwórczego faktu wzrostu wynagrodzenia strony, uzasadniającego podwyższenie kwoty partycypacji w ponoszeniu kosztów utrzymania ojca w DPS, stanowiło wyłącznie zaświadczenie pracodawcy skarżącego o wysokości jego wynagrodzenia, a między wywiadem środowiskowym wykorzystanym dla potrzeb tego postępowania a wydaniem decyzji w pierwszej instancji upłynęły jedynie 2 miesiące a sam skarżący nie wykazał znaczenia zarzuconej dezaktualizacji wywiadu dla rozstrzygnięcia w tej konkretnej sprawie, zarzut braku przeprowadzenia wywiadu środowiskowego w kontrolowanym postępowaniu administracyjnym, jest – zdaniem Sądu – niezasadny.”
Z podobnym stanowiskiem możemy się spotkać w uzasadnieniu wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 29 listopada 2012 r., (sygn. akt: II SA/Lu 521/12), gdzie w uzasadnieniu skład orzekający argumentował: „Ponownie trzeba więc wskazać, iż skoro organ pierwszej instancji dysponował wywiadem środowiskowym, sporządzonym w dniu 11 stycznia 2012 r., to dla rozpoznania wniosku skarżącego złożonego w niniejszej sprawie w dniu 31 stycznia 2012 r. nie było konieczne przeprowadzanie kolejnej aktualizacji tego wywiadu. Jedynie w razie stwierdzenia przez organ, że dane zawarte w sporządzonym wywiadzie środowiskowym są niewystarczające w świetle złożonego wniosku o udzielenie pomocy np. w związku ze zmianą danych zawartych w wywiadzie (art. 107 ust. 4 zd. 1 in fine), organ zobowiązany byłby dokonać dalszych ustaleń polegających na dokonaniu kolejnej aktualizacji wywiadu. Nie ulega zaś wątpliwości, iż tego rodzaju okoliczności, które świadczyłyby o braku przydatności wywiadu środowiskowego sporządzonego w dniu 11 stycznia 2012 r., organ pierwszej instancji nie wskazał w uzasadnieniu swojej decyzji.”
Wreszcie przywołać należy argumentację Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 23 marca 2011 r. (sygn. akt: IV SA/Po 66/11), gdzie wyjaśniono, że „Wykładnia językowa art. 107 ust. 4 ups dopuszcza możliwość przeprowadzania wywiadu środowiskowego w określonych odstępach czasowych, formułując wyjątek od tej zasady w przypadku zmiany danych zawartych w wywiadzie. O niecelowości przeprowadzania wywiadu środowiskowego przy okazji każdego odrębnego wniosku w tym zakresie, jeżeli pochodzi on od tej samej osoby, przesądza rezultat wykładni funkcjonalnej. Takie działanie byłoby nieefektywne nie tylko dla pracowników MGOPS-u, jako przysparzające większą ilość obowiązków bez uzyskania zadowalającego rezultatu, lecz także niezrozumiałe dla wnioskodawców, którzy w ten sposób są obligowani do potwierdzania przekazanych już organowi administracji informacji oraz dowodów.”
Dalej, wyjaśniono, że „Odnosząc powyższe uwagi do rozpoznawanej sprawy, Sądowi z urzędu jest wiadomym, że skarżący często korzysta z różnorakich form pomocy udzielanych przez MGOPS. Dnia (…) czerwca 2010 r. pracownik MGOPS-u przeprowadził w miejscu skarżącego wywiad środowiskowy, ustalając jego sytuację bytową oraz materialną. Natomiast w przedmiotowej sprawie skarżący zwrócił się o udzielenie pomocy finansowej wnioskami z dnia (…) lipca 2010 r. oraz (…) sierpnia 2010 r., tzn. przed upływem 6 miesięcznego okresu od sporządzenia ostatniego wywiadu środowiskowego. Ustalając stan faktyczny niniejszej sprawy organy obu instancji powinny były poddać analizie protokół z wywiadu środowiskowego z dnia (…) czerwca 2010 r. i w ten sposób ustalić brakujące elementy stanu faktycznego sprawy.
Ponownie rozpoznając niniejszą sprawę organ I instancji powinien dla ustalenia stanu faktycznego skorzystać z wszelkich dostępnych dowodów obrazujących sytuację materialno – bytową skarżącego, także sporządzonych dla potrzeb innych toczących się postępowań administracyjnych. Jednym z takich dokumentów jest protokół wywiadu środowiskowego z dnia (…) czerwca 2010 r. Dopiero dojście do przekonania, że dane zawarte w sporządzonym wywiadzie środowiskowym są niewystarczające w świetle złożonego wniosku o udzielenie pomocy, organ powinien dokonać dalszych ustaleń polegających na powtórnym przeprowadzeniu wywiadu. Okolicznością przemawiającą za ponowieniem wywiadu środowiskowego jest również upływ 6-miesięcznego terminu, o którym stanowi art. 107 ust. 4 ups.”
Jak widać, funkcjonalna wykładnia przepisów ustawy o pomocy społecznej, niejednokrotnie może ułatwić pracę, oszczędzając czas i odstępując od angażowania klienta w gromadzenie zbędnej dokumentacji.
Orzecznictwo jednoznacznie wskazuje, że nie trzeba robić aktualizacji, która stanowić będzie jedynie zadośćuczynienie przepisom proceduralnym. Ustalenia które zostały poczynione w wywiadach środowiskowych stanowiących podstawę do wydania decyzji w poprzednich miesiącach, nie zawsze będą odbiegać od stanu faktycznego w miesiącach późniejszych, stąd możliwe jest wydanie decyzji także o wywiady środowiskowe, które nie zawsze poprzedzać będą w sposób dosłowny wydanie rozstrzygnięcia.
Ocena aktualności zgromadzonego przed kilkoma miesiącami materiału dowodowego powinna przynajmniej w podstawowym zakresie zyskać potwierdzenie w oświadczeniach samego wnioskodawcy oraz w ogólnym spojrzeniu na sytuację rodzinną i dochodową strony.
Ewentualne modyfikacje stanu faktycznego, powinny znaleźć odzwierciedlenie w dodatkowych protokołach, zaświadczeniach bądź notatkach służbowych, które stanowić będą załącznik do poprzednio wypełnionego formularza aktualizującego wywiad środowiskowy.
Co ważne, jednoznacznie sformułowane przez ustawodawcę zastrzeżenie, zgodnie z którym aktualizację wywiadu należy przeprowadzić „także gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie” pozwala twierdzić, że odstępstwo od tej reguły, powinno być traktowane jako rozwiązanie wyjątkowe, tylko w przypadku, w którym bez wątpienia można stwierdzić, że zmodyfikowany stan faktyczny, nie ma znaczącego wpływu na treść dotychczas poczynionych ustaleń.
W każdym przypadku istotnej zmiany sytuacji rodzinnej, zdrowotnej, majątkowej bądź dochodowej strony, która odbiega od poprzednio ustalonego stanu faktycznego, konieczna będzie aktualizacja wywiadu środowiskowego.
Stan prawny na dzień: 29 marca 2016 r.
